Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

50 

 

Fransa  diplomatı  Ankarada  Millət  Məclisində  keçmiĢ  Zaqafqaziya 

respublikaların ın  bərpası  barədə  təklif  vermiĢdi,  ancaq  bu  təklif  rədd  edilmiĢdi. 

Fransa  hakim  dairələri,  birinci  növbədə  "Bakı  nefti"  naminə  Türkiyə  ilə  yaxĢı 

münasibətdə  olmaq  "arzusunda  idi".  Beləliklə,  Puankare  yazırdı:  "Biz  Bakıya 

nüfuzlu neft siyasətimizi yeridə bilərik". 

ABġ-ın  da  sovet  Azərbaycanına  loyal  münasibətdə  olmasına 

baxmayaraq Bakıda müəyyən mənada marağ ı var id i.  

Türkiyədə  də  bir  qrup  siyasətçilər  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti 

qurulmasını belə Ģərh edird ilər: " Guya M.Kamal  Len inlə birləĢərək Azərbaycan 

Xalq Cü mhuriyyətini Rusiyaya bəxĢ et miĢdi". 

1921-c i  il  mayın  6-da  Q.Orconikid ze  və  G.Çiçerin  Leqran ın 

Zaqafqaziya  respublikalarında  RSFSR-in  səlahiyyətli  nü mayəndəsi  təyin 

edilməsi  haqqında  N.Nərimanova  xəbər  verdilər.  RSFSR-in  digər  sovet 

respublikaları  ilə  qarĢılıqlı  münasibətləri  haqqında  RK(b)P  MK-da  1922-ci  ilin 

fevralında məsələ  mü zakirə edildi və  xüsusi qərar qəbul olundu. Bu qərara görə, 

xarici  nü mayəndələr  sovet  respublikalarının  ərazisinə  yahnz  müvafıq  dövlətin 

müqaviləsi  olduqda  buraxılır,  əks  halda  isə  RSFSR  XĠK-in  razılığ ı  olmalı  idi. 

Konsulluqlar  da  müqavilə  münasibətləri  olduqda,  konsul  konvensiyası 

imzalandıqda  respublikaya  buraxıla  bilərlər  və  RSFSR  qaydalarına  uyğun təsis 

edilird ilər.  Hər  hansı  bir  konkret  halda  RSFSR  XĠK-ə  məlu mat  verməli  idi. 

Sovet respublika ları isə bir-birində nü mayəndəliklə r sa xlaya b ilə rdilər. 

1922-c i  il  iyunun  13-də  Zaqafqa ziya  respublikala rının  xa ric i  siyasəti 

birləĢdirildi  -  onların  " xarici  siyasət  ko missarlıqları"  ləğv  edildi.  Bu 

respublikala rın  " xa rici  siyasətinə"  ümumi  rəhbərlik  "Ġttifaq  ġurası  Rəyasət 

Heyəti"  tərəfindən  həyata  keçirilməli  id i.  Ġttifaq  ġurasında  Azərbaycanın 

səlahiyyətli  nümayəndəsi  Əliheydər  ġirvaninin  (Mustafabəyovun)  rəhbərliyi 

altında  həmin  ilin  avqustunda  Azərbaycanda  "Xarici  Əlaqələ r"  üzrə  kat iblik 

yaradıldı. 

Be ləliklə,  Azərbaycan  SSR,  suveren  dövlət  subyekti  kimi,  müs təqil 

xarici siyasət aparmaq səlahiyyətindən faktiki olaraq məhru m ed ild i. 

Azərbaycanda sovet  hakimiyyətinin  ilk  vaxtı  daxili  və  xarici  siyasətdə 

üzləĢdiyi prob lemlərdən biri də əcnəbi vətəndaĢların - dip lo matik əməkdaĢların, 

ticarətlə  məĢğul  olan ların,  jurnalistlərin,  hərbi  əsirlərin,  Birinci  dünya 

müharibəsində  Azərbaycana  gələn  mühacirlərin,  qaçqınların  vəziyyəti  idi. 

Britaniya  höku mətinin  1920-ci  il  oktyabrın  9-da  RSFSR-ə  notasında  sovet 

ərazisində 72 nəfər ingilisin əsir o lduğu göstərilmiĢdi. 

Məlu mdur  ki,  bu  vaxtı  Maltada  ingilislərin  1919-cu  ildə  sürgün  etdiyi 

70-ə ya xın ka ma lç ılar (Atatürk tərəfdarlan) ilə birlikdə Əh məd bəy Ağay ev (Ağa 

oğlu)  də  saxlanılırdı.  Maraqlıdır  ki,  RSFSR  Xarici  ĠĢlər  Ko missarı  G.Çiçerin  

---

51 

 

N.Nərimanova  1920-ci  il  avqustun  20-də  göndərdiyi  xüsusi  teleqramda 

"Ġstanbulda  həbs  edilmiĢ  müsəlman  millətçilərinin  azad  edilməsin i"  tələb  edə 

bilmələrin i  bir  daha  xatırlatmıĢdı.  M.D.Hüseynov  1920-ci  il  avqustun  29-da 

RSFSR-in  Tiflisdəki  səlahiyyətli  nü mayəndəsi  S.M.Kirova  teleqramda  Ba kıda  

hebs  edilmiĢ  ingilisləri  Ġstanbulda  həbsdə  saxlanan  kamalçılarla  dəyiĢməyə 

Azərbaycan  hökumətin in  razı  olduğunu,  əsirlərin  dəyiĢdirilməsinə  səlahiyyəti 

olan RSFSR  Xarici  ĠĢlər Ko missarının müavini M. M. Litvinova çatdırmağı  xahiĢ 

etmiĢdi. 

Ġngiltərə-Fransa  tərəfi  bu  təklifı  əvvəlcədən  qəbul  etməmiĢ,  lakin  

N.Nərimanovun qərarı ilə ingilis-fransız əsirlərin 1920-ci ilin noyabrında azad edilib 

Tiflisdən  Odessaya  göndərildikdən  sonra  sövdələĢmə  baĢ  tutmuĢdu.  Sovet 

hökuməti  Bakıda  həbs  olunmuĢ  50  nəfər  Türkiyə  zabiti  və  əsgərini  də  tezliklə 

azad etmiĢdi. 

Azərbaycanda  məskunlaĢmıĢ  üç  mindən  çox  polyak  olduğundan, 

Azərbaycan KP MK yanında 1921-ci il avqustun 25-dən polyak bölməsi ilə yanaĢı 

alman, yunan bölmələri də fəaliyyət göstərirdi. 

Azərbaycan  yeni  tarixi  dövrdə  də,  ələlxüsus  Azərbaycan  Demokratik 

Respublikası  zamanı  Baltikyanı  respublikaların  diqqətini  cəlb  etmiĢdi,  1920-ci  il 

sentyabrın  25-də  Tiflisdə  Azərbaycan  SSR  və  Litva  Demokratik  höku mətləri 

arasında  (RSFSR-lə  Litva  arasında  1920-ci  il  iyulun  12-də  bağlanmıĢ  sülh 

müqaviləsinə  uyğun  olaraq)  bir-birlərinin  ərazilərində  yaĢayan  vətəndaĢlarının 

hüquqlarını tənzimləyən saziĢ imzalandı. Ancaq bu iki ölkənin daimi ticarət əlaqəsi 

qurmaq təĢəbbüsü RSFSR-in əngəl törətməsi nəticəsində baĢ tutmadı. 

Latviya sovet hökumətini  tanımadığından,  Bakıda  onun  konsulluğuna  və 

vətəndaĢlarına  Fövqəladə  Komissiya  tərəfindən  sərt  münasibət  və  təzyiq 

göstərilirdi. Tezliklə Latviya konsulluğu bağlandı, çoxdan Bakıda mövcud olan latıĢ 

cəmiyyətinin  fəaliyyəti  isə  məhdudlaĢdırıldı.  Yalnız  1921-ci  ilin  fevralında  latıĢ 

kommunistlərin mühacir bölməsi fəaliyyət göstərirdi.  

Estoniya  Respublikası  Azərbaycanla  diplomatik,  siyasi  münasibətlər  və 

ticarət  əlaqələri  qurmaq  niyyətində  idi.  Lakin  Azərbaycan  tərəi  müəyyən 

bəhanələrlə  hətta  layihəsi  mü zakirə  olunmuĢ  saziĢi  imzala madı  və  Estoniya 

konsulu Bakıya buraxılmadı. 

Azərbaycanın  RSFSR  hökuməti  adından  "Müstəqil  sovet  respublikası" 

elan  olunmasına  baxmayaraq,  bu  iki  respublika  arasında  diplomatik  əlaqələr 

sahəsində qeyri-müəyyənlik var  idi.  Bir  müddət - 1920-ci ilin aprelindən 1921-ci 

ilin  axırına  kimi  ikitərəfli  münasibətlərin  tənzimlənməsində  səlahiyyətli 

nümayəndəlik  rolunu  Solovyov  və  Ġbrahim  Ġsmayılzadə  oynayırdılar.  Bu  dövrdə 

nümayəndəliklər əsasən təsərrüfat, təĢkilat,  xarici siyasət, vətəndaĢlıq və pasport 

sahəsindəki iĢlərlə, Moskva-Bakı əlaqələrinin qurulması ilə  məĢğul olurdular. Ġlk 

---