Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ġctimai-iqtisadi ukladlar.
78
saxla maq nəzə rdə tutulurdu, müəssisələr öz məhsulunun bir hissəs indən istədiyi kimi istifadə edə bilirdi ki, bu da fəhlələri maddi cəhətdən həvəsləndirirdi. Kiçik və kustar sənaye, xüsusi ticarət Ģəbəkəsi geniĢləndi, YĠS-in tətbiqi ilə torpağı icarəyə götürməyə, mu zdlu əmək tətbiq etməyə icazə verild i, sənaye müəssisələri təsərrüfat hesabına keçirildi, onların bir ço xu kooperativlərə, Ģirkətlərə, yaxud xüsusi Ģəxslərə icarəyə verildi. O vaxt V.Ġ.Lenin etiraf etmiĢdi: "Biz müəyyən dərəcədə yenidən kapitalizm yaratdıq". YĠS hər Ģeydən əvvəl ölkəni iqtisadi və siyasi böhrandan çıxarmaq, fəh lə sinfi ilə kəndlilərin ittifaqın ı möhkəmləndirmək məqsədini daĢısa da, onu "ciddi və uzun müddətə", "lakin... hə miĢəlik yo x", həyata keçirmək fikrində idi. Ġqtisadiyyatın hakim mövqeləri "bolĢevik" dövlətinin əlində qalırdı ki, bu, qüvvələri yenidən qruplaĢdırmaq, pro letariat diktaturasının" iqtisadi hakimiyyətini gücləndirmək məkanı yaradırd ı. Be ləliklə, V.Ġ.Lenin və onun həmfikirləri təsərrüfatın sosialist formasının in kiĢaf etdiriləcəyinə, "kim-kimi" məsələsinin "sosializmin" xeyrinə həll olunacağına ümid edird ilər. 1921-c i ilin yazından baĢlayaraq, baĢqa sovet respublikala rında olduğu kimi, Azərbaycan SSR-də də "hərbi ko mmun izm" siyasətindən YĠS-ə keçid əməli olaraq həyata keçirilirdi. Bu istiqamətdə atılan ilk addımlardan biri Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin 192l-ci il may ın 17-də "Ərzaq inhisarların ın bütün formalarının ləğv edilməsi barədə" dekreti oldu. Bu dekretlə ərzaq sapalağının qalıqları
ləğv edildi, müəyyən çərçivədə, ticarətdə müstəqilliyə icazə verild i. YĠS həyata keçirilərkən Azərbaycanda və digər milli respublikalarda iqtisadi vəziyyəti, tarixi keçmiĢi, məiĢət və mədəniyyət xüsusiyyətlərin i nəzərə almaq tələb olunurdu. Bu xüsusiyyətlər sırasına iqtisadi gerilik, milli proletariat ın azsaylılığı, yerli kadrların çatıĢma ması da xil idi. Bunla rdan baĢqa, demək olar ki, milli rayonlar üçün eyni olan xüsusiyyətlərlə bərabər, Azərbaycanda çoxmillətli fəhlə sinfin in xeyli h issəsi Azərbaycan kəndi ilə bilavasitə bağlı olmadığ ından vəziyyət mürəkkəbləĢirdi. Bu, Bakı fəh lələri ilə Azərbaycan kəndlilərinin əlaqəsini çətinləĢdirird i. M illətlərarası münasibətlər də mürəkkəb idi. Millətlər arasında düĢmənçiliyin təzahürünü, hakim Ģovinist- millətçiliy i, mərkəzin d iktatorluğunu ləğv etmək lazım idi. Azərbaycan neft Bakısı kimi ço x böyük sənaye mərkəzi, b ir ço x Ģəhərlərdə və qəzalarda da kiç ik sənaye ocaqları olmasına baxmayaraq, əsasən aqrar ölkə olaraq qalırd ı. 1921-c i ildə respublika əhalisin in 77,6 fa izini kənd əhalisi təĢ kil edirdi
32 . Fəhlə və qulluqçular əsasən Bakı rayonunda cəmləĢ miĢdi, qəzalarda əhalinin əksəriyyətini kəndlilər, az bir hissəsini fəhlələr təĢkil edird i.
79
bünövrəsini yaratmağı nəzərdə tutan keçid dövründə, əksər müttəfiq respublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da xalq təsərrüfatına ço xukladlılıq xas idi. Azərbaycanda beĢ müxtəlif ictimai-iqtisadi uklad : patriarxal təsərrüfat, xırda əmtəə istehsalı, xüsusi kapitalist təsərrüfatı, dövlət kapitalizmi və sosializm ukladları mövcud idi. Artıq sovet hakimiyyətinin ilk illərində, respublikada əsas istehsal vasitələrində bərqərar olmuĢ ictimai sosialist mülkiyyəti xalq təsərrüfatında aparıcı rol oynamağa baĢladı. QarĢıda Azərbaycanda sosialist ukladını hakim iqtisadi uklad etmək vəzifəsi dururdu. Burada ukladların xüsusi çəkisi arasında nisbət olduqca fərqli id i. MilliləĢdirilmiĢ iri neft sənayesinin təmsil etdiy i sosialist uklad ı əsasən Bakıda hakim mövqe tuturdu. Qəzalardakı milliləĢdirilmiĢ bəzi sənaye müəssisələri də sosialist ukladına aid id i. Azərbaycan kəndində sosialist ukladının ilk cücərtiləri hakimiyyətin yuxarıdan tələsik yaratdığı sovxozlar və ilk kollektiv təsərrüfatlar idi. Lakin qəzalardakı sosialist təsərrüfat formaları olan bu ilk nü munələr ço x zəif idilər. 1920-c i ilin sonunda respublikada yüzə qədər sovxoz var idi 33 . Sonralar gəlirli olmayan və əksəriyyəti xırda təsərrüfatlardan ibarət olan bu sovxozların ço x hissəsi ləğv edildi, onların ixtiyarında olan torpaqlar isə kəndlilər aras ında bölüĢdürüldü. Beləliklə, 1921-ci ilin aprelində torpaq sahəsi 12,5 min desyatin olan 17 sovxo z qalmıĢdı 34 .
möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə prosesində kənd əhalisinin kooperativlərdə birləĢdirilməsi zəruriyyəti meydana çıxd ı. Beləliklə, A zərbaycan SSR-də xırda kəndli təsərrüfatlarını sosialist inkiĢafı yoluna salmaq üçün dayaq olan sosialist kənd təsərrüfatı kooperasiyaları yaratmaq iĢləri görüldü. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı kooperasiyasının inkiĢafının baĢlanğıc mərhələsi üçün onun aĢağıdakı formaları xarakterik id i: kənd təsərrüfatı ko mmunaları, artellər və Ģirkətlər. 1921 -ci ilin may ında respublikada 137 kənd təsərrüfatı arteli, 37 ko mmuna və bir Ģirkət var idi. On minə kimi adamı ö zündə birləĢdirən bu təsərrüfatların sərəncamında on bir min des. torpaq var idi. Lakin 1920-1921-c i illə rdə yaradılmıĢ ko lle ktiv təsərrüfatla rın ço xu o dövrdə respublikada onlar üçün zəruri olan te xniki-iqtisadi və siyasi zə min olmadığından fəa liyyətini dayandırdı. Respublika qəzalarında da bazarlarla əlaqədar o lan kəndli təsərrüfatların ın çoxunu əhatə edən xırda əmtəə istehsalı üstünlük təĢkil edirdi. O, texniki bitkilər əkilən rayonlarda xüsusilə güclü idi. Ġstehsal olan əsas məhsul (pamb ıq, ipək) tamamilə bazara çıxarılırd ı.
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|