92
yardımı alsın; elə qiy mət siyasəti aparmaq ki, əmtəə istehlakçısı bütün
vəziyyətlərdə bazar qiy mətindən ucuz mal alsın; kooperativ aparatı kütləvi
istehlakçının mənafelərinə uyğunlaĢdırılsın və geniĢləndirilsin.
Bu Ģərtlərin yerinə yetirilməsi sayəsində 1923-cü ilin sonu kooperativ
həyatında istehlak cə miyyətlərinin könüllü ü zvlüyə keç məsi kimi vacib hadisə ilə
əlamətdar oldu. Ġstehlak kooperaiyasının təcrübəsinə qəti olaraq daxil edilmiĢ
könüllü ü zvlük p rinsipin i sosialist ukladın ın möhkəmləndirilməsində fövqəladə
dərəcədə mühüm rol oynadı və kütlələrdə kooperativ ticarətin üstünlüyünə inam
yaratdı.
1924-cü il yanvarın 19-da Azərbaycan SSR Xa lq Ko missarları Soveti
ən zəruri mallar olan ağ neft, parça, qənd, ĢüĢə məmulatı və sairənin qiy mətini
ucuzlaĢdırmaq barəsində qərar qəbul etdi
95
. Qiymətlə rin aĢağı salın ması əlavə
xərclərin yenidən xey li dərəcədə azald ılması və ticarət sistemində qoyulan
əlavələrin məhdudlaĢdırılması yolu ilə mü mkün olmuĢdu. Azərbaycan kəndinin
ağ neftlə təmin edilməsi onu müqavilə üzrə satanların əlindən alıb qəza
orqanlarına vermək yolu ilə həyata keçirilird i.
Dövlət bazar qiy mətlərin i qaydaya salmaq məqsədilə 1924-cü ildə
Azərbaycan Ali Ġqtisadi ġurası nəzdində "Daxili ticarəti tənzimləyən ko missiya"
(Azdaxticko m) yaradıldı. Qəzalara parça, qənd, duz, ağ neft kimi sənaye malları
göndərmək üçün tədbirlər görüldü, onlara sabit qiy mətlər qoyuldu
96
. Ət satıĢı ilə
məĢğul olan tacirlərlə A zdaxticko mda keçirilmiĢ xüsusi müĢavirədə ətin
qiymət ini 10-15 fa iz aza lt maq barədə ra zılıq əldə edildi. Xalq Ko missarları
Soveti bahalıqla mübarizə üzrə səlahiyyətli Ģəxslərdən ibarət xüsusi təsisat –
qəza icraiyyə ko mitələri nəzdində qiy mətləri azaltmaq üzrə ko missiyalar
yaradılması barədə qərar qəbul etdi
97
.
1924-cü ildən xüsusi kapitalı ə mtəə mübadiləsindən sıxıĢdırmaq
məqsədilə onun üzərinə hücu m baĢlandı. Bunun üçün dövlət ticarət ini və
kooperasiyanı gücləndirmə k lazım id i. 1924-cü ildə paylara əsaslanan və 500
min manat sərmayəsi olan Azərbaycan ticarət Ģirkəti (A zdövtic) təsis edildi
98
.
Təsisçisi respublika höku məti, əsas iĢtirakçılar isə səhmlərin ço xunu öz əllərində
cəmləĢdirmiĢ AXTġ, Xalq Torpaq Ko missarlığ ı, Xalq Ərzaq Ko missarlığ ı,
Azərbaycan Xarici Ticarət ġirkəti idi. Ticarət dövriyyəsini tənzimləmək üçün
Bakı ticarət b irjası yaradılmıĢdı.
Ölkədə təsərrüfat dövriyyəsinin gcniĢlənməsi və möhkəmlən məsi baĢ
verird i. Bu, sənaye və kənd təsərrüfatının bərpa edilib möhkə mləndirilməsi
nəticəsində ərzağın artması, sənaye mallarının q iy mətinin aĢağı düĢməsi, kənd
təsərrüfatı istehsalında əmtəə mallarının ço xalması və kəndlilərin alıcılıq
qabiliyyətinin yüksəlməsi ilə bağlı id i.
93
1924-cü ildə ticarət müəssisələri sayının 4,8 mindən 12 minə
çatması
Azərbaycan Ģəraitində bu prosesin göstəricisi idi, lakin onların 11,5 mini xüsusi
kapitalist bölməsinə aid idi".
1924-cü ildə xüsusi kapitala yuxarıdan təzyiqlə ciddi zərbə endirilsə də, o
hələ də əmtəə mübadiləsində və güclü mövqelərini qoruyub saxlayırdı. 1924-ci ildə
respublikada ümumi əmtəə mübadiləsinin 45 faizi onun payına düĢürdü
100
. 1925-ci
ildə isə əhali əmtəələrin dəyərinin, demək olar ki, yanya qədərini inkiĢaf etməkdə olan
xüsusi ticarətdən əldə etmiĢdi
101
.
Ticarətdə xüsusi kapitalın həlledici rolu onun xırda pərakəndə mübadiləyə
və kənd istehlakçılarına xidmət etməyə tez uyğunlaĢması ilə izah edilir.
TopdansatıĢ ticarətindən sıxıĢdırılıb çıxarılan xüsusi kapital pərakəndə ticarətdə
mövqeyini saxlamıĢdı. 1923-1924-cü illərdə Azərbaycanın pərakəndə ticarətinin
80 faizi xüsusi kapital sahiblərinin əllərində cəmləĢmiĢdi. 1924/25-ci ildə onun payı
50 faizə
102
ensə də, hələ də çox böyük idi. Xüsusi kapital istehlak kooperasiyasının
hələ də zəif olmasından istifadə edirdi.
1923/24-cü ildə kooperasiya Azərbaycan kənd əhalisinin 16,5 faizini,
1924/25-ci ildə isə 25 faizini təchiz etmiĢdi; bunun çox his səsi xüsusi alverçilə rin
payına düĢürdü.
Azərbaycanda kooperasiya və dövlət ticarət orqanları bazarı ələ keçirmək
üçün xüsusi kapitalla mübarizə apararaq, 1925/26-cı ildə istehlakçı təĢkilatların
ehtiyaclarını təmin et məklə, kəndli kütlələrini öz nüfuz dairəsinə cəlb etmək iĢində
ciddi nailiyyət qazandılar. Məsələn, 1925-ci ilin əvvəllərində Nuxa qəzasında
kooperasiya əhali arasında böyük nüfuza malik idi. Xüsusi sahibkarlar onlarla
rəqabət apara bilmədiyi üçün bir çox kəndlərdə öz dükanlarını bağladılar
103
.
Kənd təsərrüfatını bərpa və inkiĢaf etdirmək üçün yeni orqanlar yaradılırdı.
1923-cü ildə zəhmətkeĢ kəndlilərə kredit vermək üçün kənd təsərrüfatı bankı və
"Kənd təsərrüfatına və kənd təsərrüfatı sənayesinə Azərbaycan yardım komitəsi"
təĢkil olundu
104
.
Mərkəzin Azərbaycandan daha çox pambıq almağa xüsusi marağı var idi.
SSRĠ pamb ıq ko mitəsi bu məqsədlə 1923-cü ildə Azərbaycan pambıq komitəsi ilə
birlikdə "Rusiya - Azərbaycan pambıq Ģirkətini yaratdı. Hakim Mərkəzin əsas
niyyəti Rusiya toxuculuq sənayesini ucuz xammalla təmin etmək üçün
Azərbaycanı özünün pambıq bazalarından birinə çevirmək idi. Beləliklə, kəndliləri
əkin üçün zəruri olan toxumla təmin etməkdən ötrü sovet dövləti təkcə,
1923-
cü ildə
Azərbaycana toxu m borcu kimi 331 min pud taxıl verdi
105
. RSFSR-dən
Azərbaycana kotanların və baĢqa kənd təsərrüfatı alətlərin in gətirilməsi xeyli artdı.
Respublika kəndliləri 1923-cü ildən 1925-ci ilə qədər 18 min yeni dəmir kotan
aldılar
106
.