137
Belə milli rəngarənglik Ģəraitində Azərbaycanda dövlət hakimiyyətini
möhkəmləndirmək və sosial-iqtisadi dəyiĢiklikləri uğurla həyata keçirmək üçün
milli sülh yaradılmasın ın mühü m əhəmiyyəti var idi. Ona görə də çoxmillətli
Bakı fəhlələri ilə ço xmillətli kəndlilər arasında əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə,
bütün millətləri nü mayəndələrin in yeni respublika quruculuğuna cəlb edilməsinə
xüsusi diqqət yetirilirdi. Respublikan ın hökumət və təsərrüfatı xalq təsərrüfatı
və mədəni həyatı təzə əsaslar üzərində yenidən qurarkən, siyasi və təsərrüfat
tədbirləri həyata keçirərkən bütün milli azlıqların mənafeyini və ehtiyaclarını
nəzərə alırdılar.
1920-c i ilin iyulunda AKP Mərkə zi Ko mitəsi yanında milli a zlıqla r
Ģöbəsi yaradılmıĢdı. O, "Azərbaycan Kommun ist Partiyası üzvlərinin ço xmillətli
tərkib i arasında iĢ aparırd ı"
37
.
Azərbaycan SSR Xalq Maarif Ko missarlığında milli azlıq ların xalq
maarifi məsələləri və onların arasında mədəni-maarif iĢi aparılması ilə məĢğul
olan ayrıca Ģöbə təĢkil edilmiĢdi. M illi azlıqlar Ģöbəsinin kollegiyası
respublikanın milli azlıqları arasında mədəni-maarif sahəsində görülən bütün iĢə
rəhbərlik ed ird i. M illi azlıq ların hər biri arasında iĢ görmək üçün xüsusi milli
bölmələr təĢkil olun muĢdu
38
. Xalq təhsili Ģöbələri yanında təĢkil edilmiĢ
yardımçı Ģöbələr milli azlıq lar Ģöbəsinin yerli orqanları rolunu oynayırdı.
1920-c i ilin oktyabrında Azərbaycan SSR-də RSFSR Xa lq Milli ĠĢlər
Ko missarlığının nü mayəndəliy i təsis olundu. O öz vəzifələrini RSFSR ilə
Azərbaycan SSR arasında müqavilə münasibətlərin in normalarına əməl
olunmaqla yerinə yetirməli idi.
Nü mayəndəlik respublikada milli siyasətin həyata keçirilməsinə kö mək
göstərmək, millətlərin iqtisadi və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsinə və
onların birgə əməyin in bərqərar olmasına yardım etmək məqsədilə təsis
edilmiĢdi. Xalq ko missarlığının baĢlıca vəzifəsi "RSFSR-in bütün millətləri və
tayfaların ın birlikdə dinc yaĢamasını və qardaĢcasına əməkdaĢlığ ını təmin
etmək" id i, əslində isə o, d igər müstoqil sovet respublikaların ın milli iĢlərinə fəal
surətdə müdaxilə edirdi.
Milli azlıqlar Ģöbələri məktəblər, kitab xanalar və digər mədəni-maarif
idarələri açır, yeni dərsliklər və ədəbiyyat nəĢr olunurdu. Pedaqoji kadrlar
hazırlamaq məqsədilə tədrisin ana d ilində aparıldığ ı xüsusi kurslar açılmıĢdı
38a
.
Xalq Milli ĠĢlər Ko missarlığın ın Azərbaycan SSR-dəki nümayəndəsi
respublikada milli siyasətin həyata keçirilməsinin ilk yekunların ı xarakterizə
edərək, öz hesabatında yazırd ı: "Bu və ya digər milli qrup mədəni-maarif
fəaliyyətini inkiĢaf etdirmək sahəsindəki bütün səylərində Respublika tərəfindən
ən geniĢ rəğbətlə qarĢılanır.
138
Respublikada yaĢayan digər milli azlıqlara münasibətdə hökumətin
milli siyasətinə gəldikdə isə, bu siyasət milli azlıqların hüquq və mənafelərin in
hər vasitə ilə qorunmasına və onların əksəriyyətini təĢkil edən yerli əhali ilə
birgə dinc yaĢayıĢının təmin olun masına yönəldilmiĢdir"
39
.
Azərbaycan sovet hökuməti vətəndaĢ müharibəsi dövründə Muğanda
dağıdılmıĢ rus kəndlərinin bərpasına kö mək göstərirdi. Bu kəndlərin əməkçi
kəndlilərinə pul, iĢ heyvanı və kənd təsərrüfatı inventarı verilirdi
40
. Dağlıq
Qarabağda azərbaycanlılarla ermənilər arasında dinc münasibətlər bərpa
olunurdu. Burada məhsul yığımında qarĢılıqlı kö mək üçün xüsusi erməni-
azərbaycanlı dəstəsi təĢkil edilmiĢdi
41
. Əhalinin qarıĢıq yaĢadığı rayonlarda bir-
ləĢmiĢ erməni-müsəlman inqilab ko mitələri və partiya ko mitələri
42
, habelə
nahiyə və kənd ko mitələri
43
yaradılırdı.
Azərbaycan xalq ı daĢnakların və menĢeviklərin 1920-ci il may üsyanları
yatırıldıqdan sonra Azərbaycanda sığınacaq tapmıĢ Ermənistan və Gürcüstan
qaçqınlarına hər cür yard ım göstərirdi. Q.K.Orconikidze daĢnakların ağ terroru
haqqında 1920-ci il iyunun 5-də V.Ġ.Leninə teleqramında yazırdı: "DaĢnakların
əlindən qaçan kəndlilər Sovet Azərbaycanı kəndlilərinin yanında qardaĢ
sığınacağı tapmıĢlar"
44
. Hətta 1920-ci ilin oktyabrında AKP-n in II qurultayı
erməni qaçqınlarının yerləĢdirilməsi və bütün zəruri Ģeylərlə təmin olunması
haqqında xüsusi qətnamə qəbul etmiĢdi. Xalq Ko missarları Sovetinin sədri
N.N.Nərimanov Ermənistan və Gü rcüstandan olan qaçqınlara hərtərəfli yard ım
göstərilməsin i təĢkil etmək məqsədilə 1920-ci ilin oktyabrında xüsusi komissiya
ilə I Ermənistan sərhədinə getmiĢdi. Onun göstəriĢi ilə qaçqınların əksəriyyəti
Qazaxa köçürüldü və onlara parça, ərzaq verildi
45
.
Torpağın əməkçi xalqa verilməsi haqqında dekret Azərbaycan
qəzalarında normal milli münasibətlər yarad ılmasında mühüm rol oynadı.
Torpaq haqqında dekretin həyata keçirilməsi kəndli kütlələrin in sosial fəallığ ını
artırır, milli qırğının, kənddə tayfa düĢmənçiliy inin aradan qaldırılması prosesini
sürətləndirir, mü xtəlif millətlərdən olan əməkçi kəndlilər arasında mehriban
qonĢuluq münasibətlərinin möhkəmlən məsinə imkan yaradırdı. To rpaq haqqında
dekretin tətbiqi ilə əlaqədar qəzalarda kəndli qurultayları çağırılır, sovet
quruculuğu, torpaq, ərzaq məsələləri və sairə mü xtəlif millətlərin
nümayəndələrin in iĢtirakı ilə mü zakirə olunurdu.
Sovet hökuməti bütün silki və din i imtiyazların, milli məhdudiyyətlərin
ləğvinə, məktəblərdə tədrisin ana dilində aparılmasına dair zəruri tədbirlər
görürdü.