153
sovet respublikasının müqaviləsi əsasında qurulmuĢdu. Bununla belə, ZSSRFĠ -
nin federativ respublikaya - ZSFSR-ə çevrilməsi Zaqafqaziya respublika ların ın
suveren
mənafelərini
məhdudlaĢdırır,
partiya
təkhakimiyyətliliy inin
saxlan masına və geniĢlənməsinə imkan yaradırd ı, əslində, "sosialist
unitarizminin" bərqərar o lması yolunda atılan addımlardan biri id i.
Azərbaycan SSR-in ZS FSR tərkibində SSR Ġttifaqına daxil olması.
SSRĠ Konstitusiyasınm qəbul edilməsi. ZSFSR, Ukrayrıa SSR və Belorusiya
SSR nümayəndələrinin iĢtirakı ilə dekabrın 23-27-də X Ümu mrusiya Sovetlər
qurultayı keçirildi. V.Ġ.Len in xəstə olduğuna görə qurultayda iĢtirak edə bilməd i.
SSR Ġttifaqın ın təĢkili haqqında məruzə ilə qurultayda Ġ.V.Stalin çıxıĢ etdi.
Məruzədə vahid Ġttifaq dövlətinin yaradılmasını Ģərtləndirən iqtisadi və siyasi
səbəblər səciyyələndirild i. M.F.Frun ze Ukrayrıa SSR adından qurultayı
salamladı. M.Q.Sxakaya, Q.M.Musabəyov və S.L.Lu kaĢin (Srapionyan) ZSFSR
adından çıxıĢ edərək Ġttifaq dövləti yaradılmasının zəruriliyin i bir daha təsdiq
etdilər.
X Ümu mrusiya Sovetlər qurultayı SSRĠ-n in yaradılması haqqında qərar
qəbul etdi.
RSFSR, USSR, BSSR və ZSFSR-in səlahiyyətli nü mayəndə
heyətlərinin 1922-ci il dekabrın 29-da keçirilən konfransı qarĢıdakı I
Ümu mĠttifaq Sovetlər qurultayının iĢ qaydasını mü zakirə etdi. Qərara alınd ı ki,
Sovetlər qurultayı Ġttifaq müqaviləsinin yalnız ilkin variantını qəbul edəcək və
sonra onu müttəfıq respublikaların M ĠK-lərinin əlavə müzakirəsinə verəcəkd ir.
1922-c i il dekabrın 30-da səhər Kre mldə sovet respublika larının
səlahiyyətli nümayəndə heyətləri SSRĠ-nin yaradılması haqqında Bəyannamə və
Müqavilə imzalad ılar, axĢam isə Böyük teatrda açılan Birinci Ümu mĠttifaq
Sovetlər qurultayı yeni, ço xmillətli "sovet dövləti" - SSRĠ-n i təsis etdi.
Qurultayda 2214 nü mayəndə (həlledici səslə 1673, məĢvərətçi səslə 541
nümayəndə) iĢtirak edird i. Nü mayəndələrin 1721-i RSFSR-dən, 364-ü
Ukrayrıadan, 91-i ZSFSR-dən və 33-ü BSSR-dən idi. Qurultay nümayəndələri
arasında fəhlələr 44,4 faiz, kəndlilər 26,8 faiz, ziyalılar 28,8 faiz təĢkil ed ird i.
Nü mayəndələrin 77 nəfəri (3,8 faiz) qadınlar id i. Qurultay iĢtirakçıların ın 94,1
faizi ko mmun ist partiyasının üzvləri və üzvlüyə namizədlərdən ibarət id i.
Nü mayəndələr arasında 188 nəfər bitərəf və digər partiyaların 5 ü zvü (3-ü
RSFSR-dən və 2-si ZSFSR-dən) var idi. Be ləliklə, böyük çoxmillətli ölkənin
nümayəndəli ali qanunverici ilk orqanı əslində "birpartiyalı sistemin" icra orq anı
idi.
SSR Ġttifaqın ın Birinci Sovetlər qurultayını onun ən qoca nümayəndəsi
P.G.Smidoviç açdı. V.Ġ.Lenin qurultayın fəxri sədri, M.Ġ.Kalinin sədri və onun
iclasların ın aparıcısı seçilmiĢdilər.
154
Ġ.V.Stalin SSRĠ-n in təĢkili haqqında məruzə etdi, Bəyannamən i və
Ġttifaq müqaviləsini bəyan etdi və nümayəndələri bunları qəbul etməyə çağırdı.
Qurultayın sənədlərində SSRĠ-n in təĢkilinin zəruriliy ini tələb edən
amillər Ģərh olunmuĢ, SSR Ġttifaqının ali orqanların ın səlahiyyəti, onların
strukturu və seçilməsi qaydası, Ġttifaq və respublika orqanları arasında qarĢılıqlı
münasibətlərin xarakteri müəyyənləĢdirilmiĢ və vahid sovet vətəndaĢlığının
müəyyən olunması vurğulan mıĢdı.
SSRĠ-nin Birinci Sovetlər qurultayı Bəyannaməni və Ġttifaq
müqaviləsini əsasən bəyəndi və res publika M ĠK-lərinin sessiyalarında
bəyənildikdən sonra, SSRĠ M ĠK-in növbəti sessiyasında onları qəti Ģəkildə təsdiq
etməyi qərara aldı. Qurultay 371 üzv və 138 namizəddən ibarət SSRT Mərkəzi
Ġcraiyyə Ko mitəsi seçdi. Onun tərkibinə Azərbaycan SSR-dən S.A.Ağamalıoğlu,
R.Ə.A xundov, S.M.Kirov, Q.M.Musabəyov, N.N.Nərimanov və baĢqaları
seçilmiĢdilər.
Ġttifaqda birləĢ miĢ respublikaların sayına görə, V.Ġ.Len inin təklifinə
uyğun olaraq, SSR Ġttifaqı ali icra orqanın ın dörd sədri seçildi. SSRĠ MĠK-in ilk
sessiyasında M.Ġ.Kalinin, Q.Ġ.Petrovski, N.N.Nərimanov və A.Q.Çervyakov
sədr, A.S.Yenukidze katib seçild ilər.
Ölkənin, o cü mlədən A zərbaycan SSR-in zəh mətkeĢləri SSRĠ-nin
təĢkilini razılıqla qarĢılad ılar. SSRĠ-n in Birinci Sovetlər qurultayının yekunlarına
həsr olunmuĢ yığıncaqlar, mitinqlər keçirilirdi.
SSRĠ-nin təĢkilinə dair Ġttifaq müqaviləsini mü zakirə etmək üçün
martın 16-da S.A.Ağamalıoğlunun sədrliyi ilə Azərbaycan MĠK-in fövqəladə
sessiyası çağırıldı. Sessiya müqavilənin mətn ini mü zakirə edərək yekdilliklə
qətnamə qəbul etdi: "Azərbaycan MĠK-in II fövqəladə sessiyası SSR Ġttifaqının
təĢkili haqqında bəyannamənin layihəsini, RSFSR, USSR, ZSFSR və BSSR
Sovetlər qurultaylarının seçdiyi səlahiyyətli nü mayəndə heyətləri tərəfindən
imzalan mıĢ Ġttifaq müqaviləsin i mü zakirə edərək qərara almıĢdılar: "Ġttifaqın
təĢkili haqqında Bəyannamə, habelə müttəfiq respublikaların Müqaviləsi
dəyiĢiklik olmadan təsdiq edilsin"
105
. Ġlk vaxtlar SSRĠ-yə RSFSR, USSR, ZSFSR
və BSSR daxil idi. SSRĠ-nin Birinci Sovetlər qurultayından dərhal sonra Sovet
Ġttifaq dövləti Əsas qanununun iĢlənib hazırlan masına baĢlandı, RK(b)P MK -
nın və SSRĠ MĠK-in Konstitusiya komissiyaları yaradıldı. 1923-cü il aprelin 27-
də SSRĠ MĠK Rəyasət Heyəti öz ko missiyasının iĢinin yekunların ı mü zakirə
edərək, bütün müttəfiq respublikaların nü mayəndələrindən ibarət yeni "geniĢ"
Konstitusiya komissiyası yaratmağı qərara aldı. 1923-cü il iyunun 8-də
ko missiyanın ilk iclası oldu, MĠK ko missiyasının təklif etdiyi Konstitusiya mətni
qəbul edildi. Konstitusiyanın layihəsi bütün respublikalara göndərild i. Həmin
layihəni mü zakirə üçün Azərbaycan MĠK-ə Zaqafqaziyaya gəlmiĢ SSRĠ MĠK