Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

153 

 

sovet  respublikasının  müqaviləsi  əsasında qurulmuĢdu.  Bununla  belə,  ZSSRFĠ -

nin  federativ  respublikaya  -  ZSFSR-ə  çevrilməsi  Zaqafqaziya  respublika ların ın  

suveren 

mənafelərini 

məhdudlaĢdırır, 

partiya 

təkhakimiyyətliliy inin  

saxlan masına  və  geniĢlənməsinə  imkan  yaradırd ı,  əslində,  "sosialist 

unitarizminin" bərqərar o lması yolunda atılan addımlardan biri id i.   

Azərbaycan SSR-in  ZS FSR  tərkibində SSR  Ġttifaqına  daxil  olması. 

SSRĠ  Konstitusiyasınm  qəbul  edilməsi.  ZSFSR,  Ukrayrıa  SSR  və  Belorusiya 

SSR  nümayəndələrinin  iĢtirakı  ilə  dekabrın  23-27-də  X  Ümu mrusiya  Sovetlər 

qurultayı keçirildi.  V.Ġ.Len in  xəstə olduğuna görə qurultayda iĢtirak edə bilməd i. 

SSR  Ġttifaqın ın  təĢkili  haqqında  məruzə  ilə  qurultayda  Ġ.V.Stalin  çıxıĢ  etdi. 

Məruzədə  vahid  Ġttifaq  dövlətinin  yaradılmasını  Ģərtləndirən  iqtisadi  və  siyasi 

səbəblər    səciyyələndirild i.    M.F.Frun ze    Ukrayrıa    SSR    adından  qurultayı 

salamladı. M.Q.Sxakaya,  Q.M.Musabəyov və S.L.Lu kaĢin (Srapionyan) ZSFSR 

adından  çıxıĢ  edərək  Ġttifaq  dövləti  yaradılmasının  zəruriliyin i  bir  daha  təsdiq 

etdilər. 

X Ümu mrusiya Sovetlər qurultayı SSRĠ-n in yaradılması haqqında qərar 

qəbul etdi. 

RSFSR,  USSR,  BSSR  və  ZSFSR-in  səlahiyyətli  nü mayəndə 

heyətlərinin  1922-ci  il  dekabrın  29-da  keçirilən  konfransı  qarĢıdakı  I 

Ümu mĠttifaq  Sovetlər  qurultayının  iĢ  qaydasını  mü zakirə  etdi.  Qərara  alınd ı  ki, 

Sovetlər  qurultayı  Ġttifaq  müqaviləsinin  yalnız  ilkin  variantını  qəbul  edəcək  və 

sonra onu müttəfıq respublikaların M ĠK-lərinin əlavə müzakirəsinə verəcəkd ir. 

1922-c i  il  dekabrın  30-da  səhər  Kre mldə  sovet  respublika larının  

səlahiyyətli nümayəndə heyətləri SSRĠ-nin yaradılması haqqında Bəyannamə və 

Müqavilə  imzalad ılar,  axĢam  isə  Böyük  teatrda  açılan  Birinci  Ümu mĠttifaq  

Sovetlər qurultayı yeni, ço xmillətli "sovet dövləti" - SSRĠ-n i təsis etdi. 

Qurultayda 2214 nü mayəndə (həlledici səslə 1673,  məĢvərətçi səslə 541 

nümayəndə)  iĢtirak  edird i.  Nü mayəndələrin  1721-i  RSFSR-dən,  364-ü  

Ukrayrıadan,  91-i  ZSFSR-dən  və  33-ü  BSSR-dən  idi.  Qurultay  nümayəndələri 

arasında  fəhlələr  44,4  faiz,  kəndlilər  26,8  faiz,  ziyalılar  28,8  faiz  təĢkil  ed ird i. 

Nü mayəndələrin  77  nəfəri  (3,8  faiz)  qadınlar  id i.  Qurultay  iĢtirakçıların ın  94,1 

faizi  ko mmun ist  partiyasının  üzvləri  və  üzvlüyə  namizədlərdən  ibarət  id i. 

Nü mayəndələr  arasında  188  nəfər  bitərəf  və  digər  partiyaların  5  ü zvü  (3-ü  

RSFSR-dən  və  2-si  ZSFSR-dən)  var  idi.  Be ləliklə,  böyük  çoxmillətli  ölkənin  

nümayəndəli ali qanunverici  ilk orqanı əslində "birpartiyalı sistemin" icra orq anı 

idi. 

SSR  Ġttifaqın ın  Birinci  Sovetlər qurultayını onun ən qoca nümayəndəsi 

P.G.Smidoviç  açdı.  V.Ġ.Lenin  qurultayın  fəxri  sədri,  M.Ġ.Kalinin  sədri  və  onun 

iclasların ın aparıcısı seçilmiĢdilər. 

---

154 

 

Ġ.V.Stalin  SSRĠ-n in  təĢkili  haqqında  məruzə  etdi,  Bəyannamən i  və 

Ġttifaq müqaviləsini bəyan etdi və nümayəndələri bunları qəbul etməyə çağırdı.  

Qurultayın  sənədlərində  SSRĠ-n in  təĢkilinin  zəruriliy ini  tələb  edən 

amillər  Ģərh  olunmuĢ,  SSR  Ġttifaqının  ali  orqanların ın  səlahiyyəti,  onların  

strukturu və seçilməsi qaydası, Ġttifaq və  respublika orqanları arasında qarĢılıqlı 

münasibətlərin  xarakteri  müəyyənləĢdirilmiĢ  və  vahid  sovet  vətəndaĢlığının  

müəyyən olunması vurğulan mıĢdı. 

SSRĠ-nin  Birinci  Sovetlər  qurultayı  Bəyannaməni  və  Ġttifaq  

müqaviləsini  əsasən  bəyəndi  və  res publika  M ĠK-lərinin  sessiyalarında 

bəyənildikdən sonra, SSRĠ M ĠK-in növbəti sessiyasında onları qəti Ģəkildə təsdiq 

etməyi  qərara  aldı.  Qurultay  371  üzv  və  138  namizəddən  ibarət  SSRT  Mərkəzi 

Ġcraiyyə Ko mitəsi seçdi. Onun tərkibinə Azərbaycan SSR-dən S.A.Ağamalıoğlu, 

R.Ə.A xundov,  S.M.Kirov,  Q.M.Musabəyov,  N.N.Nərimanov  və  baĢqaları 

seçilmiĢdilər. 

Ġttifaqda  birləĢ miĢ  respublikaların  sayına  görə,  V.Ġ.Len inin  təklifinə 

uyğun olaraq, SSR Ġttifaqı ali  icra orqanın ın dörd sədri seçildi. SSRĠ MĠK-in  ilk 

sessiyasında  M.Ġ.Kalinin,  Q.Ġ.Petrovski,  N.N.Nərimanov  və  A.Q.Çervyakov 

sədr, A.S.Yenukidze katib seçild ilər. 

Ölkənin,  o  cü mlədən  A zərbaycan  SSR-in  zəh mətkeĢləri  SSRĠ-nin  

təĢkilini razılıqla qarĢılad ılar. SSRĠ-n in Birinci Sovetlər qurultayının yekunlarına 

həsr olunmuĢ yığıncaqlar, mitinqlər keçirilirdi. 

SSRĠ-nin  təĢkilinə  dair  Ġttifaq  müqaviləsini  mü zakirə  etmək  üçün  

martın  16-da  S.A.Ağamalıoğlunun  sədrliyi  ilə  Azərbaycan  MĠK-in  fövqəladə 

sessiyası  çağırıldı.  Sessiya  müqavilənin  mətn ini  mü zakirə  edərək  yekdilliklə 

qətnamə qəbul etdi:  "Azərbaycan MĠK-in  II  fövqəladə sessiyası SSR Ġttifaqının  

təĢkili  haqqında  bəyannamənin  layihəsini,  RSFSR,  USSR,  ZSFSR  və  BSSR 

Sovetlər  qurultaylarının  seçdiyi  səlahiyyətli  nü mayəndə  heyətləri  tərəfindən 

imzalan mıĢ  Ġttifaq  müqaviləsin i  mü zakirə  edərək  qərara  almıĢdılar:  "Ġttifaqın  

təĢkili  haqqında  Bəyannamə,  habelə  müttəfiq  respublikaların  Müqaviləsi 

dəyiĢiklik olmadan təsdiq edilsin"

105

. Ġlk vaxtlar SSRĠ-yə RSFSR, USSR, ZSFSR 

və  BSSR  daxil  idi.  SSRĠ-nin  Birinci  Sovetlər  qurultayından  dərhal  sonra  Sovet 

Ġttifaq dövləti  Əsas  qanununun  iĢlənib  hazırlan masına  baĢlandı, RK(b)P MK -

nın və SSRĠ MĠK-in Konstitusiya komissiyaları yaradıldı.  1923-cü il aprelin  27-

də  SSRĠ  MĠK  Rəyasət  Heyəti  öz  ko missiyasının  iĢinin  yekunların ı  mü zakirə 

edərək,  bütün  müttəfiq  respublikaların  nü mayəndələrindən  ibarət  yeni  "geniĢ" 

Konstitusiya  komissiyası  yaratmağı  qərara  aldı.  1923-cü  il  iyunun  8-də 

ko missiyanın ilk iclası oldu, MĠK ko missiyasının təklif etdiyi Konstitusiya mətni 

qəbul  edildi.  Konstitusiyanın  layihəsi  bütün  respublikalara  göndərild i.  Həmin  

layihəni  mü zakirə  üçün  Azərbaycan  MĠK-ə  Zaqafqaziyaya  gəlmiĢ  SSRĠ  MĠK 

---