Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Naxçıvan MSS R-in yaradılması.
159
rəyinin əleyhinə olaraq, bu sözlər, ola bilsin diplo matik mü lahizələrə görə, Q.K.Orconikid ze, S.M .Kirov və onların həmfikirləri tərəfindən ona daxil edilmiĢdi. Lakin N.N.Nərimanovun və onun yaxın silahdaĢların ın cəsarətli təkidi və prinsipiallığ ı sayəsində, ermən ilərin Q.K.Orconikid zenin və onun dəstəsinin xeyir-duası ilə Na xçıvanı Ermənistana birləĢdirmə k cəhdi baĢ tutmadı. 1920 -ci il dekabrın 2-də Aleksandropolda (Gü mrüdə) Ermənistanın daĢnak hökuməti ilə Türkiyə arasında imzalan mıĢ müqaviləyə əsasən sonradan Naxçıvan, ġərur və ġahtaxtıda səsvermə yolu ilə xüsusi idarəçilik yaradılmalı idi və Ermənistan onun iĢinə qarıĢmamağı öhdəsinə götürürdü 114
. Həmin müqaviləyə əsasən, türk generalı Veysəl bəy özünü müvəqqəti fövqəladə komissar elan etdi, öz dəstələri ilə NoraĢen də daxil o lmaqla Ermənistanla sərhəd məntəqələrini tutdu. 1920-c i il dekabrın 28-də Ermənistan SSR Hərb i Ġnqilab Ko mitəsi bəyannamə ilə çıxıĢ edərək, Naxçıvan əhalisinə öz müqəddəratını azad surətdə təyin etmək hüququ verildiyin i b ild irdi. DaĢnak avantüristlərinin yuvasına çevrilmiĢ, onların silah lı dəstələrinin və qaçqınların - "Türkiyə ermənilərin in" cəmləĢdiyi Zəngəzur ərazisi ətrafında o zaman yaranmıĢ son dorəcə mürəkkəb siyasi Ģəraitdə Azərbaycan öz torpaqlarını bütünlüklə əldə saxlaya bilməd i, Zəngəzu r qəzasının qərb h issəsi qondarma "Ermən istanın" əlinə keçd i.
qələbəsindən sonra da, daĢnak silahlı qüvvələrin in təcavüzkar hərəkətləri nəticəsində Naxçıvan diyarında gərginlik hələ də davam ed irdi. RSFSR hökumətin in daĢnak hökuməti ilə danıĢıq lar vasitəsilə münaqiĢəni həll etmək cəhdi baĢ tutmadı. 1920-ci ilin iyulunda Naxçıvan, Culfa və Ordubad əhalisi N.N.Nərimanova və Q.K.Orconikid zeyə məktubla müraciət etdi. Məktubda deyilirdi; " Yerli əhali öz qüvvəsi ilə daĢnaklardan müdafiə olunur, Qızıl ordunun kö məyi ilə bizim d iyarı azad etməyi və Azərbaycanla birləĢdirməyi təmin etməyi təvəqqə edirik" 115
. 1920-c i il iyulun 28-də AK(b)P MK Siyasi Bürosu Naxçıvandakı vəziyyəti mü zakirə edərək, Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinə tapĢırdı ki, Naxçıvan məsələsini prinsipial Ģəkildə aydınlaĢdırsın. Ermənistan ilə Azərbaycan arasında sərhədləri müəyyənləĢdirsin və Naxçıv an diyarında sovet hakimiyyəti qurulmasına kö mək göstərilməsi haqqında XI Qızıl ordunun Hərbi inqilab ġurası ilə danıĢıqlar aparsın" 116 .
iĢğalçılarından təmizləmək əmri verildi. XI Qızıl ordunun 1-ci Qafqaz po lku Go rus, ġahbuz və Cəhridən keçərək, 1920-ci il iyulun 28-də axĢamüstü Naxçıvan Ģəhərinə daxil oldu. Beləliklə, Naxçıvan diyarında da sovet hakimiyyəti quruldu. Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi və 160
respublikanın ali hakimiyyət orqanı - Naxçıvan Ġnqilab Ko mitəsi (M.BəktaĢov, A.Kazımov, F.Mahmudbəyov, Q.Babayev və b. daxil id i) yaradıldı. Avqustun 10-da Na xçıvan Ġnqilab Ko mitəsi Azə rbaycan SSR Xa lq Ko missarları Sovetinin sədri N.N.Nərimanova məktub göndərdi. Məktubda deyilird i: "Naxçıvan camaatın ın ço x böyük əksəriyyətinin qərarı ilə Naxçıvan diyarı ö zünü Azərbaycan SSR-in ayrılmaz tərkib hissəsi hesab etmiĢdir" 117
. Naxçıvan inqilab ko mitəsi ilk dəyiĢikliklər həyata keçirdi: sənaye müəssisələri və mədənlər, bəy - xan torpaqları milliləĢdirildi. Yerlərdə inqilab ko mitələri təĢkil ed ilir, rayon və kənd yoxsul ko mitələri yarad ılırdı. 1921-c i il yanvarın 12-də AK(b)P MK-n ın Siyasi və TəĢkilat bürosıı B.A.ġahtaxtınskin i HĠġ-in mandatı ilə Naxçıvana ko missarı göndərməy i qərara aldı. 1921-ci ilin əvvəlində Naxçıvan respublikasında onun Azərbaycan SSR tərkib inə daxil olması barədə rəy sorğusu keçirildi. Rəy sorğusu nəticəsində respublika əhalisinin 90 faizi Naxçıvan diyarının A zərbaycan SSR tərkib ində qalmasına tərəfdar çıxd ım. Naxçıvan diyarı o zaman böyük çətinliklər içində, daĢnak hissələrinin və Ġranın Ģimal əyalətində fəaliyyət göstərən əksinqilabi qüvvələrin əhatəsində qalmıĢdı. Bu qüvvələr Naxçıvanda sovet hakimiyyətini devirməyə dəfələrlə cəhd göstərdilər. Lakin 1921-ci il martın 16-da RSFSR ilə Türkiyə arasında imzalan mıĢ dostluq müqaviləsi sayəsində, imperialistlər tərəfındən dəstəklənən erməni daĢnaklarının fitnələrinə son qoyuldu. Bu müqavilənin üçüncü bəndinə əsasən Naxçıvan vilayəti "Azərbaycanın qəyyumluğu (protektoratı) altında mu xtar ərazi o lurdu, bir Ģərtlə ki, Azərbaycan bu qəyyumluğu üçüncü dövlətə güzəĢtə getməyəcəkdir" 119
. V.Ġ.Len in 1921-ci il aprelin 9-da Türkiyə ilə sülh saziĢindən danıĢarkən demiĢdi ki, bu, "bizi Qafqazdakı daimi müharibələrdən xilas edir" 120
. Lakin bu sözlər özünü doğrult madı! Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarın ın "milli sovet dövlət quruluĢu" onun coğrafı və geosiyasi mövqeyi ilə əlaqədar tarixən yaranmıĢ millətlərarası, həmçinin ərazi münasibətləri ilə müəyyən edilird i. Diyarın əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarət id i. 1917-c i il Qafqa z təqviminin və "1920-ci il üçün Azərbaycan Respublikasın ın ünvan-təqvimi"nin məlu matlarına görə, "Naxçıvan quberniyasının əhalisi 212459 nəfər idi, bunun 129586 nəfəri və ya 61 faizi azərbaycanlılar və 80530 nəfəri, yaxud 38 faizi ermənilər idi. 1925-ci ildə Naxçıvan respublikasın m kənd əhalisin in 82,3 faizini azərbaycanlılar təĢkil edirdi 121 .
baĢlanğıcını qoydu. Naxçıvan Ġnqilab Ko mitəsi 1920-ci il iyulun 29-da əhaliyə müraciətində bildirirdi ki, o, xalqların hüquq bərabərliyinə, dostluq və qardaĢlığına əsaslanan ardıcıl milli siyasət yeridəcək 122
. Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|