Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
165
1919-cu il iyu lun 29-30-da Azə rbaycan Respublikasının BaĢ Na ziri N.F.Usubbəyov və hərbi nazir S.S.Meh mandarov Gəncə general-qubernatoru X.A.Rəfibəyovun və hərbçi dəstənin müĢayiəti ilə Qarabağda olarkən ən hörmətli və əziz qonaq kimi qarĢılan mıĢdılar. BaĢ Nazir N.F.Usubbəyov 29 iyulda Xankəndində qarnizon qoĢunlarının paradını qəbul etdikdən sonra, 30 iyulda səhər ġuĢaya təĢrif gətirmiĢdilər. Həmin gün Ģəhərin qala divarları qarĢısında alaqapılar qurulmuĢ, evlər, bazarlar və əsas küçələr xalı-xalça, gül- çiçək və bayraqlarla bəzədilmiĢdi. Nü mayəndə heyəti Ģəhər məscidinə gəlmiĢ, baĢ nazir burada söylədiyi nitqində " müsəlmanların d igər millətlərlə birlikdə dinc Ģəraitdə yaĢamalarının zəruriliyini, bunsuz Azərbaycanın əmin-aman lığ ının mü mkün olmadığ ını" vurğulamıĢdı. Sonra nümayəndə heyəti erməni kilsəsinə yollan mıĢ, orada onlan xristian ruhanilər duz-çörəklə qarĢılamıĢdılar. Yep iskop Azərbaycan dilində nitq söyləyərək, iki millətin dinc həyat sürməsinin zəruriliyini tarixi məlu matlarla əsaslandırmıĢdı. Üstündə "YaĢasın Azərbaycan Respublikası" sözləri yazılmıĢ iki yaraĢıqlı alaqapı da erməni bazarında qurulmuĢdu. 1919-cu il avqustun 15-də Qarabağın dağlıq hissəsindəki ermənilərin qurultayı məsələsi sülh Konfransında həll edilənə qədər aĢağıdakı Ģərtlərlə Azərbaycan hökuməti ilə müvəqqəti saziĢ bağlamaq haqqında qərar çıxardı: Qarabağın ġuĢa, CavanĢir və Cəbrayıl qəzaların ın ermən ilər yaĢayan dağlıq hissəsi (Dizaq, Vərəndə, Xaçın və Crabert) bütün Qarabağın ərazi mu xtariyyəti və onun ermən i əhalisinin milli-mədəni mu xtariyyəti əsasında (Qarabağ general- qubematorluğunun xüsusi inzibati vahidi kimi) Azərbaycan Respublikasının tərkib ində qalır. Lakin daĢnaklar Qarabağ saziĢini hər vasitə ilə gö zdən salmağa, heçə endirməyə cəhd göstərirdilər. Türk millətinə vəhĢicəsinə nifrət bəsləyən azğın millətçilik partiyası regionda milli sülhün bərqərar olmasını qəbul edə bilmirdi. Qarabağ ko mmun istləri Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılmaması uğrunda çıxıĢ edirdilər. On lar hələ 1919-cu ilin avqustunda keçirdikləri müĢavirədə bu barədə qərar qəbul etmiĢdilər 143
. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra kommunistlər ə məkç i e rməni əhalisinə mü raciət qəbul etdilər. Müraciətdə deyilirdi: " Yo ldaĢlar! DaĢnakların zülmünə dözdüyünüz bəsdir, sizin ay ılmaq vaxtmız gəlib çatıb, məgər açıq-aĢkar görmürsünüzmü ki, bütün qanlı qırğınları daĢnaklar törədir, daĢnakların terro runa əməkçilərin qırmızı terroru ilə cavab verin. Bu iĢdə Azərbaycan kəndliləri və proletariatı sizinlə b irlikdə ön cərgədə döyüĢəcəklər" 144
. Sovet Azərbaycanının hökuməti Qarabağda, ələlxüsus onun dağlıq hissəsində sosial-siyasi vəziyyətə xüsusi diqqət yetirirdi. 1920-ci il aprelin 30-da Azərbaycan hökuməti Ermən istanın daĢnak hökumətinə nota göndərərək tələb 166
etdi: "1. Qarabağ və Zəngəzur ərazilərindən qoĢunların ızı çıxarın. 2. Öz sərhədlərinizə çəkilin. 3.M illətlərarası ədavətə son qoyun. Əks halda Azərbay can Sovet Sosialist Respublikasının Ġnqilab Ko mitəsi ö zünü Ermən istan Respublikası hökuməti ilə müharibə vəziyyətində hesab edəcək" 145
. Qarabağda və Zəngəzurda yerləĢən Azərbaycan qoĢun hissələrinə hücumu dayandırmaq, əlveriĢli mövqe tutaraq müdafiə vəziyy ətinə keçmək əmri verild i. Əmrdə bildirilirdi ki, Ermən istan ultimatu mda göstərilən Ģərtləri yerinə yetirməsə, Qızıl ordu Azərbaycan hissələrinə kö məyə göndəriləcəkd ir. 1920-c i il may ın 9-da Ba kıda yaĢayan qarabağlı və zəngəzurlu azərbaycanlıların və ermənilərin həmrəy lik mitinqi keçirildi. 1920-ci il iyunun ilk günlərində Qarabağda olan Q.K.Orconikidze Bakıya qayıtdıqdan sonra V.Ġ.Leninə, Ġ.V.Stalinə, G.V.Çiçerinə göndərdiyi teleqramda onıı da bild ird i ki, "həm ermən i, həm də müsəlman əhalisi rus Qızıl qoĢ unlarını sevinclə qarĢılayır" 146
. Ġyunun 19-da isə o, Vlad iqafqazdan teleqrafla G.V.Çiçerinə xəbər verird i: "Azərbaycan Qarabağa, Zəngəzura, Naxçıvan və ġərur-Dərələyəz qəzasına iddia edir. Qarabağda və Zəngəzurda sovet hakimiyyəti elan olunub və adı çəkilən ərazilər ö zünü Azərbaycan Sovet Respublikasının bir hissəsi hesab edir... A zərbaycan heç bir halda Qarabağ və Zəngəzursuz keçinə b ilməz" 147
. Q.K.Orconikid ze Ermənistanla müqavilə imzalanana qədər
Azərbaycanın nümayəndəsini Moskvaya dəvət cdərək Azərbaycana və Ennənistana aid bütün məsələləri həmin nü mayəndə ilə birlikdə həll etməyi təklif ed ird i 148
. M.D.Hüseynov N. N.Nərimanovun həmin teleqramı aldığ ını 1920-ci il iyunun 21-də Q.K.Orconikid ze və G.V.Çiçerinə bildirərə k, Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycana birləĢdirilməsi haqqında teleqramda deyilən fikrin qüvvədə qalıb-qalmad ığını xəbər alırdı 14 . Məlu m o lduğu kimi, sonradan Q.K.Orconikid ze fıkrini dəyiĢdi. Mərkəz isə məsələni Azərbaycanın nümayəndəsi iĢtirak etmədən həll etdi. N.N.Nərimanov öz etirazlarını teleqrafla dəfələrlə V.Ġ.Len inə, G.V.Çiçerinə bildirdi. O, V.Ġ.Len inə göndərdiyi teleqramlardan birində soruĢurdu: "Mən bilmək istərdim ki, mərkəz biz müsəlman lara necə baxır və o, belə məsələləri b izim iĢtirakımız olmadan necə həll ed ibdir... (Rusiya) eyni zamanda Ermənistanın və Gürcüstanın müstəqilliy ini tanıyır və Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulana qədər mübahisəsiz vilayətləri indi nədənsə mübahisəli sayır. YoldaĢ Çiçerin Mərkəzin siyasətinə tabe olmaqdan danıĢır, amma eyni zamanda Mərkəz nəzərə alırmı ki, elə həmin Mərkəz bizi Ģirma o lmağa məcbur ed ir" 150 .
əməlləri davam edird i. A rtıq XI Qızıl ordu hissələrin in yerləĢdiyi Qarabağ, Zəngəzur ərazilərində ermənilər xüsusilə azğ ınlaĢ mıĢdılar. Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|