181
V FƏS ĠL
MƏDƏNĠ QURUC ULUĞUN BAġLANMAS I
§ 1. XALQ TƏHS ĠLĠ
Yeni təhsil sisteminin formalaĢması. Sovet hakimiyyəti Azərbaycanda
mədəni dəyiĢikliklərə "kommunist ideologiyasını" rəhbər tutaraq, əslində
Mərkəzdən
inqilab i
metodlarla
baĢladı.
Cəmiyyət
həyatının
demokratikləĢdirilməsi, xalq ın mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində
onun fəaliyyəti aydın ifadə olunan partiyalı xarakter daĢıyırdı. Heç b ir mühü m
mədəni məsələ "partiya rəhbərliyi" olmadan həll edilmird i. Partiyanın əsas
vəzifəsi mədəniyyəti öz "ideologiyası" ruhunda xalq ın sərvətinə çevirmək,
zəh mətkeĢ kütlələri bu yöndə mədəni-tarixi quruculuğa cəlb etmək idi. Ancaq
əslində "böyük məqsəd" bir partiyanın diktaturasını yaratmaqdan, kütlələr
içərisində proletariat diktaturası "mübarizləri" formalaĢdırmaqd an ibarət id i.
V.Ġ.Lenin etiraf edirdi: "Bəli, bir partiyanın diktaturası. Biz bunun üzərində
dayanmıĢıq və bu dayaqdan düĢə bilmərik".
Beləliklə, hər Ģeyə yalnız pro letariat sinfinin və onun partiyasının
mənafey i ilə yanaĢmaq meyarı kütlələrə avtoritar Ģüur aĢılayırdı.
Respublika höku məti və partiya təĢkilatı Azərbaycanda yeni, sosialist
mədəniyyətinin bünövrəsini qurarkən, əsasən yuxarıdakı prinsipi rəhbər tuturdu.
Azərbaycanın sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi həyatında olduğu kimi, yeni tip
mədəniyyət quruculuğu da partiya direktiv ləri, onun qərar və göstəriĢləri ilə
istiqamətləndirilirdi.
Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bütün mədəni-maarif iĢlərinə
rəhbərlik etmək səlahiyyəti respublika Xalq Maarif Ko missarlığ ının əlində
cəmləĢdirilmiĢdi. Yen i qurulan cəmiyyətin mənəvi həyatının əsas sahələri -
təhsil, elm, ədəbiyyat və incəsənət faktiki olaraq partiya, dövlət rəhbərliy inin
nəzarəti altına alınırdı, " mədəni inqilabın" bütün gediĢində "kommunist,
ideologiyası" həyata keçirməli və sovet hakimiyyətinin əsas məqsədi olmalı idi.
Sosialist mədəniyyəti quruculuğu keçmiĢ milli ucqarların ö zünəxsus
Ģəraitində böyük çətinliklərlə ü zləĢirdi. Yeni xalq təhsili sistemi yaratmaq,
mədəni-maarif müəssisələrinin geniĢ Ģəbəkəsini inkiĢaf etdirmək, elmi biliklərin
əsaslarını qoymaq, əməkçiləri bədii sərvətlərə alıĢdırmaq, qadınları patriarxal
köləlikdən azad etmək, zərərli adət və mərasimləri aradan qaldırmaq, Ģəxsiyyətin
mədəni, mənəvi inkiĢafına yeni yol açmaq lazım idi. Ġlk növbədə xalq təhsilini
köhnə, müstəmləkəçi idarə üsulundan azad etmək, imtiyazlı, klerikal məktəblərin
dayaqlarının ləğvi əsasında yeni məktəb yaratmaq, təhsil sistemini müasir
182
prinsiplər zəmin ində kö klü dəyiĢ mək vəzifəsi qarĢıda dururdu. Tədris
müəssisələrində təlim prosesini yeniləĢdirmək, köhnə dövrün ziyalıların ı təhsil
Ģəbəkəsində sovet hakimiyyəti ilə əməkdaĢlığa geniĢ cəlb etmək üçün cəhdlər
göstərmək, milli müəllim kadrları hazırlamaq, yeni tədris vəsait və proqramları,
mütərəqqi dərs metodikası tətbiq etmək tələb olunurdu. Buna görə 1920 -ci ildə
Azərbaycan sovet hökuməti xalq təhsilin in yeni inkiĢafın ı istiqamətləndirən bir
sıra dekret və sərəncamlar verd i. Maarif nazirliy inin köhnə aparatı ləğv olundu,
yeni tərkibdə xalq maarif ko missarlığı orqanları fəaliyyətə baĢladı, həmçinin
qəza inqilab ko mitələri nəzdində maarif Ģöbələri təsis edildi
1
. Ġlk xalq maarif
ko missarı DadaĢ Bünyadzadənin imzası ilə 1920-ci il mayın 10-da ana dilində
dərs keçilən, pulsuz icbari politexnik məktəblərin təĢkili haqqında dekret nəĢr
olundu
2
. Həmin ilin avqustunda yeni cəmiyyət qurucuları - peĢəkar iĢçi qüvvəsi
hazırlamaq üçün N.Nərimanovun imzası ilə Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin
dekreti əsasında Texniki PeĢə Təhsili Ko mitəsi təsis edildi
3
. A zərbaycanda yeni
xalq təhsili sistemi nü munəsində vahid əmək məktəbləri
4
, tədris müəssisələrinin
növlərinin demo kratikləĢdirilməsi, respublikada yaĢayan bütün millətlərə,
xalq lara öz məktəb və niədəniyyət müəssisələrini yaratmaq hüququ elan edildi.
"Azərbaycan SSR-in vahid əmək məktəbi haqqında əsasnamə" (1920-ci il 26
may)
5
əsasında mə ktəb iki pilləyə bölünmüĢdü -I p illə beĢillik, II pillə dördillik
təhsil kursu idi. "Əsasnamə"də vahid əmək məktəblərin in özünüidarə prinsipləri
müəyyən edilmiĢdi
6
. Həmçinin "uĢaqların əmək məktəbində birgə təhsili
haqqında" xüsusi qərar verilmiĢdi. Ancaq yerli Ģəraitin xüsusiyyətləri nəzərə
alın mıĢ, azərbaycanlı Ģagirdlərin o xuduğu tədris müəssisələri və qruplarda oğlan
və qızların ayrıca dərs keçməsi müvəqqəti saxlanılmıĢdı.
1920-c i ilin mayında Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin vicdan a zadlığı
haqqında dekretinə görə, Xalq Maarif Ko missarlığ ının tabeliy ində olan bütün
dövlət məktəb lərində dini təlimlərin öyrənilməsi və hər hansı dini mərasim
keçirilməsi qadağan olundu. Din nazirliy i ləğv edild i
8
. Xa lq Maarif
Ko missarlığının xüsusi əmri ilə tədris müəssisələri və məktəb Ģuraların ın sədri
vəzifəsini tutan və ya icra edən din i dərəcəli Ģəxslər vəzifələrindən azad
edildilər
9
. Dövlət və məktəb kilsə və məsciddən tamamilə ayrıldı.
1920-c i il sentyabrın 19-da Ba kıda Azərbaycan mədəniyyət və maa rif
iĢçilərin in birinci qurultayı açıldı. Azərbaycan hökumətinin baĢçısı Nəriman
Nərimanov qurultayda elan etmiĢdi: "Köhnə quruluĢun ləğvi ilə məktəb də
yeniləĢməlid ir. Tədris və tərbiyə üsullan yeni olmalıdır"
10
.
1920-c i ilin dekabrında Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin d ekret i ilə
Ģagirdlərin ana dilin in I və II p illə məktəblərdə tədris dili o lduğu təsdiq edildi
11
.
Orta təhsil verən II p illə məktəblərdə ali təhsilli azərbaycanlı müəllimlərin
çatıĢmaması ilə əlaqədar milli məktəb quruculuğu ciddi çətinliklər keçirirdi.