187
ilindən 1926/27-ci tədris ilinədək 102370 nəfər savadsızlığı ləğvetmə
məntəqələrində ancaq əlifba savadı qazanmıĢdı. Onlardan 63607 nəfəri
azərbaycanlı, o cümlədən 3466 nəfəri azərbaycanlı qadın idi
53
. Azərbaycanda
mədəni quruculuğun mühü m vəzifələrindən biri-əhalini təhsillə geniĢ əhatə
etmək və onu yüksək səviyyəyə qaldırmaq sahəsində hələ də böyük zəhmət tələb
olunurdu.
Əlifba problemləri. A zərbaycanda mədəni quruculuq gediĢində qarĢıya
əlifba məsələsi çıxdı. Sovet hakimiyyəti qurulanadək Azərbaycanda ərəb
əlifbasından istifadə olunurdu. Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri əlifba islahatı
məsələsi ilə məĢğul olmuĢdular. XIX yü zilliy in on görkəmli A zərbaycan yazıçı
və filosofu, xalq ın maariflən məsinin qızğın mübarizi - Mirzə Fətəli A xundov
ərəb əlifbasını dəyiĢdirmək yolu ilə Azərbaycan əlifbası yaratmağ ın
təĢəbbüsçülərindən biri id i
54
.
Sovet hakimiyyəti qurulmasın ın ilk günlərindən Azərbaycan dilində çap
və nəĢr iĢinin in kiĢafı məsələsi bütün kəskinliyi ilə qarĢıda dururdu. Mədəni
quruculuğun bu mühüm probleminin həlli yeni, daha asan əlifbanın qəbul
edilməsin i qəti tələb edirdi. Onun Azərbaycan fəhlə və kəndli kütlələrin in təhsili
üçün vacibliyini respublika ictimaiyyətinin mütərəqqi hissəsi də etiraf ed irdi
55
.
Beləliklə, 1920-ci ilin noyabrında Azərbaycan SSR Xalq Maarif
Ko missarlığı yanında əlifba islahatı üzrə ko missiya yaradıldı
56
Xalq Maarif
Ko missarlığı kollegiyasının 1921-ci il yanvarın 5-də qəbul etdiyi qərarda
deyilirdi: "Bir tərəfdən, köhnə müsəlman Ģriftin in ço x böyük çatıĢmazlıqların ı,
(digər tərəfdən isə) geniĢ kütlələrin öyrənilməsi üçün müsəlman (Azərbaycan -
məsul red.) dilini asanlaĢdırmaq zəruriyyətini də nəzərə alaraq... a) köhnə
müsəlman Ģriftin i yenisi ilə əvəz etmək; b) daha mü kəmməl latın Ģrifti ü zərində
dayanmaq... "
57
. Dövlət, partiya və ictimai xadimlər və baĢqaları mətbuatda çıxıĢ
edərək yeni əlifbaya keçilməsinin vacibliyin i əsaslandırırdılar. S. Ağamalıoğlu
1921-c i il dekabrın 26-da "Azərbaycan xəbərləri" qəzetində "Proletar maarifi və
türk əlifbası" məqaləsində yazırdı: "Maarifin baĢlıca aləti əlifbadır, ancaq
geniĢ əməkçi əhali kütləsinə asan olan əlifba ki, sonuncu az vaxt itirməklə daha
çox ideya və biliklər mənimsəyə bilsin". 1922-ci il martın 6-da AK(b)P-nin
plenumu A zərbaycan əlifbasını latın yazı qrafikasına keçirmək üçün S.
Ağamalıoğlunun baĢçılığı ilə xüsusi ko missiya yaratdı
58
. Bu ko missiyanın
bazasında 1922-ci ilin may ında əlifbanın latınlaĢdırılması iĢini aparan Yeni
Türk Əlifbası (YTƏ) Daimi Ko mitəsi yaradıldı
59
. Onun tərkibinə Səmədağa
Ağamalıoğlu (sədr), Xudadat Məlik-Aslanov, Əhməd Pepinov, Əli Tağızadə,
Sultan Məcid Əfəndiyev, Fərhad Ağayev, Vəli Xuluflu, Tey mur Hüseynov və
digər görkəmli A zərbaycan ziyalıları daxil idilər.
188
Ko mitə bütün qəzalarda Ģöbələrini açdı, höku mətin kö məy i ilə (Ali
Ġqtisadi ġura ko mitənin ehtiyacları üçün üç milyard manat məbləğində valyuta
fondu ayırdı) yeni Ģrift, yeni əlifbada ədəbiyyat, qəzet və jurnallar nəĢr etmək
üçün lazımi texniki avadanlıq alınd ı, mütəxəssislər hazırlandı, əhali içərisində
geniĢ izahat kampan iyasına baĢlandı.
YTƏ Ko mitəsinin sədri S.Ağamalıoğlu A zərbaycan MĠK-in sədri kimi
Türküstan, Tatar, Xivə və Krım respublikaların ın Xalq Maarif Ko missarlıqlarına
yeni əlifbanın layihəsini göndərərək "onlardan həm yeni əlifba lay ihəsinə, həm
də ərəb əlifbasının latınla əvəz edilməsi ideyasına fikir və baxıĢlarını"
bildirmələrini xah iĢ etmiĢdi
60
.
Yeni əlifba birdən-birə deyil, tədricən, ictimaiyyətin prinsipial fikri
aĢkar ediləndən, tam bir sıra mühüm tədbirlər, geniĢ mü zakirələr keçiriləndən
sonra tətbiq edildi.
Ərəb əlifbasının latın la əvəz edilməsi müsəlman dünyası ölkələrində,
qonĢu dövlətlərdə böyük əks-səda yaratdı. M. Qorki yeni əlifba uğrunda hərəkatı
"Cəsarətlə ön cərgədə dayanınıĢ azərbaycanlıların böyük tarixi xid məti... "
61
kimi
qiymətləndirmiĢdi.
Hələ 1922-ci ilin avqustunda V.Ġ.Lenin Azərbaycan MĠK-in sədri S.
Ağamalıoğlunu qəbul edərkən, o, Leninə respublikada latın əlifbasına keçilməsi
iĢinə baĢlanması barədə məlu mat vernıiĢdi. Sonralar, 1926-cı ilin dekabrında
S.Ağamalıoğlu X Ümu mbakı partiya konfransında çıxıĢında xüsusilə qeyd edirdi
ki, onun yeni əlifba barəsində məruzəsin i dinləyən V.Ġ.Len in demiĢdi: "Bu,
ġərqdə inqilabdır"
62
. Ağamalıoğlu 1927-ci ildə keçirilən Ümu mĠttifaq Yeni Türk
Əlifbası Mərkəzi Ko mitəsinin birinci plenu munda demiĢdi: "Hələ 1922 -ci ildə
Ģəxsən mənim təqdim etdiyim bu inqilab i tədbir yoldaĢ Lenin tərəfindən
bəyənilmiĢdir". Təsadüfi deyil ki, hətta RK(b )P M K 1922-ci il sentyabrın 25-də
latın əlifbasının tətbiq olunması məsələsini mü zakirə edərək, Azərbaycan MĠK-
in təĢəbbüsünü qəbul etməyi qərara aldı və Ümu mĠttifaq MĠK-ə ona hər cür
yardım və kö mək göstərməyi təklif etdi. Əlbəttə, bu zaman mərkəzin Sovet ġərq
xalq larını müsəlman dünyasından ayırmaq məqsədi güdən siyasi marağ ını da
nəzərdən qaçırmaq o lmaz.
Latın əlifbasının tətbiq olunmasına din xadimlərindən, bəzi imtiyazlı
ictimai xadimlərdən, qatı millətçi əhvali-ruhiyyəli ziyalılardan, mühafızəkar
partiya və sovet iĢçilərindən də müqavimət göstərənlər var id i.
GeniĢ kütlələrin içərisində savadsızlığın tezliklə ləğv edilməsi və ana
dilində çap və nəĢr iĢlərin in asanlaĢdırılması üçün latın Ģriftin in tətbiq
edilməsin in əhəmiyyətini nəzərə alaraq, A zərbaycan SSRMĠK 1923 -cü ilin
əvvəlində fəhlə fakü ltələri və II pillə məktəblərdə yeni əlifbanın tətbiqini
qanuniləĢdirdi
63
, mayın 19-da isə Xalq Maarif Ko missarlığ ı Bakı xalq təhsili