Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu



Yüklə 5,21 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə91/223
tarix17.09.2017
ölçüsü5,21 Mb.
#420
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   223

187 

 

ilindən  1926/27-ci  tədris  ilinədək  102370  nəfər  savadsızlığı  ləğvetmə  



məntəqələrində  ancaq  əlifba  savadı  qazanmıĢdı.  Onlardan  63607  nəfəri 

azərbaycanlı,  o  cümlədən  3466  nəfəri  azərbaycanlı  qadın  idi

53

.  Azərbaycanda 



mədəni  quruculuğun  mühü m  vəzifələrindən  biri-əhalini  təhsillə  geniĢ  əhatə 

etmək və onu yüksək səviyyəyə qaldırmaq sahəsində hələ də böyük zəhmət tələb  

olunurdu. 

Əlifba problemləri. A zərbaycanda mədəni quruculuq gediĢində qarĢıya 

əlifba  məsələsi  çıxdı.  Sovet  hakimiyyəti  qurulanadək  Azərbaycanda  ərəb 

əlifbasından istifadə olunurdu. Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri əlifba islahatı 

məsələsi  ilə  məĢğul olmuĢdular.  XIX yü zilliy in on görkəmli A zərbaycan yazıçı 

və  filosofu,  xalq ın  maariflən məsinin  qızğın  mübarizi  -  Mirzə  Fətəli  A xundov 

ərəb  əlifbasını  dəyiĢdirmək  yolu  ilə  Azərbaycan  əlifbası  yaratmağ ın  

təĢəbbüsçülərindən biri id i

54



Sovet hakimiyyəti qurulmasın ın ilk günlərindən Azərbaycan dilində çap 

və  nəĢr  iĢinin  in kiĢafı  məsələsi  bütün  kəskinliyi  ilə  qarĢıda  dururdu.  Mədəni 

quruculuğun  bu  mühüm  probleminin  həlli  yeni,  daha  asan  əlifbanın  qəbul 

edilməsin i qəti tələb edirdi. Onun Azərbaycan fəhlə və kəndli kütlələrin in təhsili 

üçün vacibliyini respublika ictimaiyyətinin mütərəqqi hissəsi də etiraf ed irdi

55



Beləliklə,  1920-ci  ilin  noyabrında  Azərbaycan  SSR  Xalq  Maarif 

Ko missarlığı  yanında  əlifba  islahatı  üzrə  ko missiya  yaradıldı

56

  Xalq   Maarif 



Ko missarlığı  kollegiyasının  1921-ci  il  yanvarın  5-də  qəbul  etdiyi  qərarda 

deyilirdi:  "Bir  tərəfdən,  köhnə  müsəlman  Ģriftin in  ço x  böyük  çatıĢmazlıqların ı, 

(digər  tərəfdən  isə)  geniĢ  kütlələrin  öyrənilməsi  üçün  müsəlman  (Azərbaycan  - 

məsul  red.)  dilini  asanlaĢdırmaq  zəruriyyətini  də  nəzərə  alaraq...  a)  köhnə 

müsəlman Ģriftin i yenisi  ilə əvəz etmək; b) daha mü kəmməl  latın Ģrifti ü zərində 

dayanmaq... "

57

. Dövlət, partiya və ictimai  xadimlər və baĢqaları  mətbuatda çıxıĢ 



edərək  yeni  əlifbaya  keçilməsinin  vacibliyin i  əsaslandırırdılar.  S.  Ağamalıoğlu  

1921-c i  il dekabrın 26-da "Azərbaycan  xəbərləri" qəzetində "Proletar  maarifi və  

türk  əlifbası"  məqaləsində    yazırdı:    "Maarifin  baĢlıca  aləti    əlifbadır,    ancaq  

geniĢ əməkçi əhali  kütləsinə asan olan əlifba ki, sonuncu az vaxt  itirməklə daha 

çox  ideya  və  biliklər  mənimsəyə  bilsin".  1922-ci  il  martın  6-da  AK(b)P-nin  

plenumu  A zərbaycan  əlifbasını  latın  yazı  qrafikasına  keçirmək  üçün  S. 

Ağamalıoğlunun  baĢçılığı  ilə  xüsusi  ko missiya    yaratdı

58

.    Bu    ko missiyanın  



bazasında      1922-ci  ilin  may ında  əlifbanın  latınlaĢdırılması  iĢini  aparan  Yeni 

Türk  Əlifbası  (YTƏ)  Daimi  Ko mitəsi  yaradıldı

59

.  Onun  tərkibinə  Səmədağa 



Ağamalıoğlu  (sədr),  Xudadat  Məlik-Aslanov,  Əhməd  Pepinov,  Əli  Tağızadə, 

Sultan  Məcid  Əfəndiyev,  Fərhad  Ağayev,  Vəli  Xuluflu,  Tey mur  Hüseynov  və 

digər görkəmli A zərbaycan ziyalıları daxil idilər. 



188 

 

Ko mitə  bütün  qəzalarda  Ģöbələrini  açdı,  höku mətin  kö məy i  ilə  (Ali 



Ġqtisadi  ġura  ko mitənin  ehtiyacları  üçün  üç  milyard  manat  məbləğində  valyuta 

fondu  ayırdı)  yeni  Ģrift,  yeni  əlifbada  ədəbiyyat,  qəzet  və  jurnallar  nəĢr  etmək 

üçün  lazımi  texniki  avadanlıq  alınd ı,  mütəxəssislər  hazırlandı,  əhali  içərisində 

geniĢ izahat kampan iyasına baĢlandı. 

YTƏ Ko mitəsinin sədri  S.Ağamalıoğlu A zərbaycan MĠK-in sədri  kimi 

Türküstan, Tatar, Xivə və Krım respublikaların ın Xalq Maarif  Ko missarlıqlarına 

yeni  əlifbanın  layihəsini  göndərərək  "onlardan  həm  yeni  əlifba  lay ihəsinə,  həm 

də  ərəb  əlifbasının  latınla  əvəz  edilməsi  ideyasına  fikir  və  baxıĢlarını"  

bildirmələrini xah iĢ etmiĢdi

60



Yeni  əlifba  birdən-birə  deyil,  tədricən,  ictimaiyyətin  prinsipial  fikri 

aĢkar  ediləndən,  tam  bir  sıra  mühüm  tədbirlər,  geniĢ  mü zakirələr  keçiriləndən 

sonra tətbiq edildi. 

Ərəb  əlifbasının  latın la  əvəz  edilməsi  müsəlman  dünyası  ölkələrində, 

qonĢu dövlətlərdə böyük əks-səda yaratdı. M. Qorki yeni əlifba uğrunda hərəkatı 

"Cəsarətlə ön cərgədə dayanınıĢ azərbaycanlıların böyük tarixi xid məti... "

61

 kimi 


qiymətləndirmiĢdi. 

Hələ  1922-ci  ilin  avqustunda  V.Ġ.Lenin  Azərbaycan  MĠK-in  sədri  S. 

Ağamalıoğlunu qəbul edərkən, o,  Leninə respublikada latın əlifbasına keçilməsi 

iĢinə  baĢlanması  barədə  məlu mat  vernıiĢdi.  Sonralar,  1926-cı  ilin   dekabrında 

S.Ağamalıoğlu X Ümu mbakı partiya konfransında çıxıĢında xüsusilə qeyd edirdi 

ki,  onun  yeni  əlifba  barəsində  məruzəsin i  dinləyən  V.Ġ.Len in  demiĢdi:  "Bu, 

ġərqdə inqilabdır"

62

. Ağamalıoğlu 1927-ci ildə keçirilən Ümu mĠttifaq  Yeni Türk 



Əlifbası  Mərkəzi  Ko mitəsinin  birinci  plenu munda  demiĢdi:  "Hələ  1922 -ci  ildə 

Ģəxsən  mənim  təqdim  etdiyim  bu  inqilab i  tədbir  yoldaĢ  Lenin  tərəfindən 

bəyənilmiĢdir".  Təsadüfi deyil  ki, hətta RK(b )P M K  1922-ci  il sentyabrın 25-də 

latın  əlifbasının  tətbiq  olunması  məsələsini  mü zakirə  edərək,  Azərbaycan  MĠK-

in  təĢəbbüsünü  qəbul  etməyi  qərara  aldı  və  Ümu mĠttifaq  MĠK-ə  ona  hər  cür 

yardım və kö mək göstərməyi təklif etdi. Əlbəttə, bu zaman  mərkəzin Sovet ġərq 

xalq larını  müsəlman  dünyasından  ayırmaq  məqsədi  güdən  siyasi  marağ ını  da 

nəzərdən qaçırmaq o lmaz. 

Latın  əlifbasının  tətbiq  olunmasına  din  xadimlərindən,  bəzi  imtiyazlı 

ictimai  xadimlərdən,  qatı  millətçi  əhvali-ruhiyyəli  ziyalılardan,  mühafızəkar 

partiya və sovet iĢçilərindən də müqavimət göstərənlər var id i.  

GeniĢ  kütlələrin  içərisində  savadsızlığın  tezliklə  ləğv  edilməsi  və  ana 

dilində  çap  və  nəĢr  iĢlərin in  asanlaĢdırılması  üçün  latın  Ģriftin in  tətbiq 

edilməsin in  əhəmiyyətini  nəzərə  alaraq,  A zərbaycan  SSRMĠK  1923 -cü  ilin  

əvvəlində  fəhlə  fakü ltələri  və  II  pillə  məktəblərdə  yeni  əlifbanın  tətbiqini 

qanuniləĢdirdi

63

,  mayın  19-da  isə  Xalq  Maarif  Ko missarlığ ı  Bakı  xalq  təhsili 




Yüklə 5,21 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   223




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə