189
Ģöbəsinə növbəti tədrisindən bütün məktəblərdə tədrisi yeni əlifbaya keçirməy i
tövsiyə etdi.
1923-cü il oktyabrın 20-də A zərbaycan SSR M ĠK-in qəbul etdiyi " Yen i
Azərbaycan əlifbasının dövlət əlifbası kimi tanın mas ı haqqında" dekretə uyğun
olaraq, bütün idarə və təĢkilatlara kargü zarlığ ı həm əski, həm də yeni əlifbada
aparmaq barədə göstəriĢ verildi
64
1925-ci ilin ma rtında IV Ümu ma zərbaycan
Sovetlər qurultay yeni əlifbanı həyata keçirmək üçün bir sıra direktivlər qə bul
etdi Qurultay bütün pillə məktəblərdə yeni Azərbaycan əlifbasına keçməyə
icazə verdi, səkkiz il müddətində, yəni 1932/33-cü tədris ilinədək bütün I və II
pillə məktəblərdə yeni əlifbaya keçilməsinin baĢa çatdırılmasını, yeni əlifbaya
keçməyən qruplarda isə tədrisin həmin vaxtda köhnə əlifba ilə aparılmasını
qərara ald ı
65
.
Əlifbanın zəh mətkeĢlər içərisində yayılması məqsədilə Bakıda - Qara
və Ağ Ģəhərdə mədənlərdə neftçi fəhlələr, habelə əsgərlər və qulluqçular üçün
"savadsızlığı ləğvetmə məntəqələri" açılmıĢdı. A zərbaycan kəndliləri yeni
əlifbaya böyük maraq göstərirdilər. Yü zlərlə Azərbaycan kəndlisi savad
məntəqələrində, gecə ku rsları və dərnəklərdə yeni əlifbanı həvəslə öyrənirdilər.
Təkcə 1924-cü ildə qəzalarda yeni əlifbanı öyrədən 1320 savadsızlığ ı ləğvetmə
dərnəyi açılmıĢdı
66
.
1925-c i ildə YTƏ Ko mitəsi Bakıda, Sa lyan, ġa ma xı və baĢqa qəzalarda
yeni əlifba kursları açdı. Bu kurslarda 1539 nəfər o xuyurdu
67
. Təkcə 1925/26-cı
tədris ilində bu kursları 12657 nəfər bitirmiĢdi
68
. Mətbəə iĢçiləri hazırlayan
xüsusi məktəblərlə yanaĢı, Ə.Bayramov adına klubda və Naxçıvan Ģəhərində
qadın klubunda
69
Azərbaycanlıla r üçün makinaçı kursla rı təĢkil olun muĢdu.
Yeni əlifba Ģrifti ilə əlifbalar, A zərbaycan dilində yazı və o xu
qaydalarına dair material və d igər vəsaitlər böyük tirajla nəĢr edilirdi
70
. 1925-ci
ilin oktyabrınadək 32774 nəfər yeni əlifbanı öyrənib ö z savadsızlığını ləğv
etmiĢdi
71
.
Yeni əlifbanın tərəfdarları ilə onun əleyhdarları arasında mübahisədə
yeni əlifba ilə nəĢr olunan "Yeni yol" qəzeti mühüm rol oynadı. " Yeni yol"
qəzeti min lərlə fəh lə və kəndli içərisində yayılır, geniĢ o xucu kütlələrinə yeni
əlifbaya keçməyin əhəmiyyətini təbliğ edirdi.
YTƏ Ko mitəsinin fəaliyyəti və savadsızlığın ləğv edilməsı sahəsində
əldə edilən uğurlar Sovet Ġttifaqının ərəb əlifbasından istifadə edən digər xalq ları
içərisində maraq oyatdı. Müttəfiq respublika və mu xtar v ilayətlərdən Azərbaycan
YTƏ Ko mitəsinin ünvanına gələn çoxlu məktublarda əlifba haqqında daim
məlu mat xam§ edirdilər: YTƏ Ko mitələri Dağıstan, Qaraqalpaq Mu xtar
Respublikalarında və digər yerlərdə də təĢkil o lundu
72
. Əlifba məsələsini
mü zakirə etmək üçün türkdilli xalqların qurultayını çağırmaq zəruriyyəti
190
meydana çıxd ı. A zərbaycan YTƏ Ko mitəsi "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö
Cəmiyyəti" ilə b irlikdə türko loji qurultay çağırmaq qərarına gəldi. Höku mət
onun keçirilməsinə 100 min manatadək pul ayırdı
73
. Quru ltay ġərqdə birinci
olaraq ərəb əlifbasını latın qrafıkası ilə əvəz etməyə təĢəbbüs göstərmiĢ
Azərbaycan paytaxtı Bakıda 1926-cı ilin fevralında açıldı. Türkdilli xalqların
mədəni həyatında mühüm ro l oynamıĢ Birinci Ümu mĠttifaq türkolo ji qurultayı
böyük hadisə oldu. Fevralın 26-dan martın 5-dək davam edən qurultayda 131
nümayəndə (93 nəfəri türk dilli idi)
74
iĢtirak edird i. Sovetlər Birliyində yaĢayan
türk dilli xalqların əksəriyyəti təmsil olun muĢdu. Azərbaycan nümayəndələri
Səmədağa Ağamalıoğlu, Mustafa Quliyev, Əh məd Pepinov, Bəkir Çobanzadə,
Ruhulla A xundov, Pənah Qasımov, Hənəfı Zeynallı, Əli bəy Hüseynzadə,
Fərhad Ağayev, Cəlil Məmmədquluzadə, Cabbar Məmməd zadə, müəllim Ayrıa
Sultanova və b. idilər.
Moskva və Sankt-Peterburqdan görkəmli ĢərqĢünaslar S.R.Oldenburq,
A.N.Samoy loviç, M.P.Pavloviç, P.N.Poppe və b., Berlin və Kildən Radebolt
Valter, Menntsel Teodor Teodoroviç, Türkiyədən Mehmet Fuad Köprülüzadə
qurultayın iĢtirakçıları idi.
Qurultay ərəb əlifbasının islahatı və latın əlifbasının qəbul edilməsi,
milli terminologiyanın yaradılması və türk d illi xalqlar üçün ədəbi dil, ana dilinin
tədris metodikası, diyarĢünaslıq, türk dillərin in orfoqrafiyası haqq ında məsələləri
mü zakirə etdi. ÇıxıĢ edənlərin əksəriyyəti türkdilli xalqlarda savadsızlığ ı tezliklə
ləğv etməyin və onları yeni mədəniyyətə tez alıĢdırmağın mü mkün yollarından
biri kimi latın əlifbasına keçilməsinin mühü m əhəmiyyətini vurğuladılar. Ancaq
nümayəndələr içərisində yeni əlifbanın tətbiq edilməsin in əleyhinə çıxıĢ edənlər
də var idi. Əleyhdarlar içərisində Baytursunovun baĢçılığı ilə Qazaxıstan
nümayəndələri xüsusilə seçilird ilər. Ancaq qurultay Azərbaycanda, digər
respublika və vilayətlərdə yeni əlifbanın tətbiqi ilə görülən iĢlər haqqında
bəyanat verdi
75
.
1926-c ı il mart ın 7-də Azə rbaycan YTƏ Ko mitəsi yeni ə lifbanı qəbul
etmiĢ respublika və vilayətlərin nümayəndələri ilə birlikdə müĢavirə keçird i.
MüĢavirədə Ġttifaq miqyasında bu iĢi tənzimləmək üçün vahid mərkəzin
yaradılması məsləhət olundu. S.Ağamalıoğlu (sədr), F.Xocayev, B.QulbəĢərov,
M.A.Aytakov və baĢqalarının daxil o lunduğu xüsusi ko missiya 1927-ci ilin
iyununda Bakıda Yen i Türk Əlifbası Ümu mĠttifaq Mərkəzi Ko mitəsinin (YTƏ
ÜMK) təsis plenumu keçirilməsin i təĢkil etdi. Həmin plenu m "Yen i türk
əlifbasını həyata keçirmək üzrə Ümu mĠttifaq Ko mitəsi haqqında Əsasnamə"
qəbul edərək, onun hüquq və səlahiyyətlərini, məqsəd və vəzifələrini
müəyyənləĢdirdi. Ümu mĠttifaq Ko mitəsinə Azərbaycandan S.Ağamalıoğlu,
T.Hüseynov, M.Quliyev, R.A xundov və H.Cəbiyevin namizəd likləri irəli