191
sürülmüĢdü
76
. Plenumda ko mitənin hüquq və səlahiyyətlərini, məqsəd və
vəzifələrin i müəyyən edən "Yeni əlifbanın tətbiq edilməsi üzrə Ümu mĠttifaq
ko mitəsi haqqında Əsasnamə" qəbul edildi
77
.
S.Ağamalıoğlu YTƏ ÜMK-nın sədri, müavin ləri isə B.QulbəĢərov və
D.Korkmasov seçildilər. Plenu mda Sovet Ġttifaqının əvvəllər yazısı olmayan və
ya ərəb əlifbasından istifadə edən bütün xalq ları üçün məcburi o lan vahid, yeni,
təkmilləĢdirilmiĢ əlifba qəbul edild i.
Bu illərdə Azərbaycanda yeni əlifbanın tətbiq edilməsi sahəsində həyata
keçirilən iĢlər savadsızlığın ləğvi probleminin həllin i sürətləndirdi. 1920-1927-ci
illər ərzində savadsızlığını ləğv etmiĢ 65607 nəfər azərbaycanlıdan 53957 nəfəri
yeni, 11650 nəfəri isə əski əlifbanı öyrən məklə savadlanmıĢdı.
§ 2. MƏDƏNĠ-MAARĠF Ġġ Ġ
Mədəni-maarif müəssisələrinin yaranması. Mədəniyyət və təhsili
dövrün tələbi səviyyəsində qurmaq yeni cəmiyyət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb
edirdi. Kütlələrin ictimai Ģüuru bir hakim partiyalı sovet rejimin in qurulması
mənafey inə uyğun formalaĢdırılmalı, onun kommunist siyasəti və ideologiyasına
xid mət etməyə tabe edilməli id i. Bu məqsədlərə nail olmağın kütləvi
mexanizmlərindən biri mədəni-maarif müəssisələri hesab olunduğu üçün sovet
və partiya orqanları respublikan ın bütün Ģəhər və qəzalarında mədəni-maarif
müəssisələrinin geniĢ Ģəbəkəsinin təĢkil və in kiĢaf etdirilməsinə böyük diqqət
yetirirdi. Bu Ģəbəkə insanların düĢüncə davranıĢlarının dövlət və partiya
orqanları tərəfindən idarə edilməsi vəzifələri ilə sıx bağlı olan siyasi təbliğatda,
kütlələrin siyasi cəhətdən lazımi istiqamətdə maarifləndirilməsində xüsusi rol
oynamalı idi.
AK(b)P-nin II qurultayı (1920-ci ilin oktyabrı) mədəni-maarif
ocaqlarının xüsusi əhəmiyyətini qeyd edərək, Azərbaycanda klub, kitab xana və
qiraət ko malarının geniĢ Ģəbəkəsinin yaradılmasını qərarlaĢdırdı
78
.
Fəhlə klubları xüsusilə Bakı Ģəhəri və onun mədən-zavod rayonlarında
- Sabunçu, Sura xanı, QaraĢəhər, Bayü, Zabrat və Binəqədidə geniĢ fəaliyyətə
baĢladılar
79
. Artıq 1924-cü ilin ortalarında 54 fəhlə klubu mühüm siyasi və
təsərrüfat kampaniyalarında bilavasitə iĢtirak edirdi
80
. Qəzalarda da vəsait və
avadanlıqların, təcrübə və kadrların olmadığı çətin Ģəraitdə mədəni-maarif
ocaqlarının təĢkilinə baĢlanmıĢdı. Azərbaycan kəndində siyasi-maarif
fəaliyyətinin mərkəzləri 1923-cü ildən yaradılmasına baĢlanan qiraət komaları
idi.
Dövlət
hesabına
maliyyələĢdirilən
bütün
maarif
iĢi
onlarda
cəmləĢdirilmiĢdi
81
.
Qiraət ko malarında kəndlilərin ibtidai siyasi-maarif
192
savadsızlığını ləğvetmə kursları və azsavadlılar üçün məktəblər yaradılırd ı.
Bundan əlavə, qiraət ko malarında kənd təsərrüfatı, kooperativ, sanitar, kənd
mü xb irləri, dram dərnəkləri və s. fəaliyyət göstərirdi. Bu illərdə yaylaqlarda
"qırmızı çad ırlar"ın təĢkili kimi mədəni-maarif iĢi formasından da istifadə
edilird i
82
. Kənd əhalisi içərisində təbliğat-təĢviqat iĢinin geniĢləndirilməsində
rayonlara fəh lə təĢviqatçıların səfərləri də mühü m rol oynayırdı. 1920 -ci ilin yayı
və payızında Bakı-Ağstafa-Poylu marĢrutu üzrə partiya, sovet iĢçiləri,
mədəniyyət və incəsənət xadimlərindən ibarət təĢviqat qatarı təĢkil o lunmuĢdu
83
.
Kənd
mədəniyyət
ocaqların ın
in kiĢafı,
onların
iĢinin
yaxĢılaĢdırılmasında fəhlələrin kənd üzərində hamiliy i böyük əhəmiyyət kəsb
edirdi. Bu məqsədlə "ġəhərin kəndlə mədəni rabitəsi cəmiyyəti" də səmərəli
fəaliyyət göstərirdi
84
. Təkcə 1923-cü ilin iyulundan 1924-cü ilin aprelinədək
Bakıdakı hami təĢkilatların kö məy i ilə kəndlərdə 30 q iraət ko ması açılmıĢdı.
1927-c i ilin sonunda kənd Klubla rın ın sayı 171-ə çat mıĢdı
83
. Onlar yerli əhali
içərisində böyük təĢkilati iĢ apararaq bir ço x cəhətdən kənddə mədəni-maarif
idarələrin in təməlini qoydular. Bu sahədə Bakı zəh mətkeĢlərin in mədəni hamilik
iĢi Ģəhərlə kənd arasında rabitə yaradılması, kəndli kütlələrin in siyasi və mədəni
səviyyəsinin yüksəlməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malik idi.
Mədəni kütləvi və siyasi-maarif iĢində kitab xanalar da mühüm ro l
oynayırdı. Bunun üçün "BaĢ siyasi maarif idarəsi" nəzdində kitab xana Ģəbəkəsi
yaradılmıĢdı. 1920-ci ilin əvvəlində Azərbaycanda cəmi beĢ kitab xana var id i.
1923-cü ildə A zərbaycan Dövlət Kitab xanasının, 1925-c i ildə isə Kitab
palatasının təĢkili respublikanın mədəni həyatında mühüm hadisə oldu.
Kəndlərdə kitab xanaların Ģəbəkəsini geniĢləndirmək məqsədilə ÜĠK(b)P M K
1925-c i iün sentyabrında "Kənd kitabxanala rı və kitab xanaların təchizi üçün
populyar ədəbiyyat haqqında" qərar qəbul etdi. Savadsızlıqla mübarizə Ģəraitində
bu qərar geniĢ kəndli kütlələrini populyar ədəbiyyatla tanıĢ etmək, onların sa vad
dərnəklərində əldə etdikləri bilikləri möhkəmləndirmək məqsədi güdürdü.
Qəzalarda kitab xanaların sayı 1925-ci ildəki
85
min kitabı olan 25-dən 1927-c i
ilin əvvəllərində 1017 min kitab fondu olan 114-ə çatdı
86
.
Beləliklə, sovet hakimiyyətinin ilk illərində Ģəhərlərdə fəhlə klubları,
kəndlərdə isə kənd qiraət ko maları, klublar, kəndli guĢələri və kitab xanaları
əhalinin əsas mədəniyyət, siyasi maarif və tərbiyə ocaqları o ldular. Bu zaman
əsas məqsəd zəhmətkeĢləri dövlət və partiya təĢkilatlarının irəli sürdüyü siyasi-
təsərrüfat vəzifələrinin həllinə səfərbər etmək idi.
NəĢriyyat iĢinin inkiĢafı. Mədəni quruculuqda ycni siyasətin və
"sosialist ideyaları"nın təbliğ və təĢviqinə üstünlük verən partiya və dövlət
orqanları Azərbaycan dilində çap və nəĢriyyat iĢini qaydaya salmaq üçünciddi
səy göstərirdilər. 1920-ci il avqustun 18-də Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi çap