203
Onların sayı həddindən artıq az idi. Bakıda peĢə məktəbləri, Lən kəran, Salyan və
Altıağacda tədris emalatxanaları, ġuĢada isə qadınlar üçün xalçaçılıq
emalatxanası var idi
129
.
Azərbaycanda fabrik-zavod Ģagirdliyi məktəbləri daha geniĢ yayılmıĢdı.
Onlar 1921 -c i ildən
130
təhsil və istehsalat əməyini, ü munu və xüsusi təhsil
elementlərini birləĢdirərək gənc nəsli texn iku m və ali texn iki məktəblərə
hazırlamaq məqsədilə yaradılırd ı
131
.
Fabrik-zavod Ģagirdliy i məktəblə rində təhsil üç-dörd il davam edirdi,
onlar əsasən Bakıda və onun mədən-zavod rayonlarında fəaliyyət göstərirdi.
1922-c i ildə keç miĢ Levenson zavodunda çilingərlik, xarratlıq və dəmirç ilik
Ģöbələri olan "Qızıl gənclik" fabrik-avod Ģagirdliyi məktəbi açıld ı. 1923-cü ilin
martında Suraxanıda, 1924-cü ildə isə Zabratda Azərbaycan dilində fabrik-zavod
Ģagirdliyi
məktəbi
fəaliyyətə baĢladı
132
.
Fabrik-zavod
məktəblərində
azərbaycanlı Ģagird lərin sayını artırmaq məqsədilə belə məktəblərin qəzalarda
təĢkilinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Yerlərdə mütəxəssis müəllimlərin çatıĢmad ığı
(o za man respublikada cə mi iki a zərbaycanlı aqronom var idi) 1923-1924-cü
illərdə Gəncə, Zaqatala, Nu xa və Qubada fabrik-zavod Ģagirdliyi məktəbləri
açıld ı
133
. Artıq 1925-ci ildə 14 belə məktəb var id i ki, onlardan da altısı Bakı və
onun mədən-zavod rayonlarında yerləĢirdi. Bu məktəblərdə cəmi 1759 nəfər
təhsil alırdı
134
. FZġ məktəbləri Ģagird lərinin 92,8 faizi fəhlə və kəndli uĢaqları
idi
135
.
Azərbaycanda FZġ məktəbləri ilə eyni vaxtda texniki-sənaye, dəmir
yol, su nəqliyyatı və s. mü xtəlif peĢə kursları geniĢ yayılmıĢdı. 1924/25-ci tədris
ilində respublikada 35 peĢə kursunda 2447 nəfər o xuyurdu
136
. PeĢə kurslarmda
oxuyanların 48,3 faizini fəhlələr, 29,2 faizin i qulluqçular, 8 faizin i isə kəndlilər
təĢkil edirdi. On ların içərisində azərbaycanlılar 20,4, ruslar isə 54 faiz id i
137
.
ġagird lərin ü mu mi tərkib ində qadınlar 28,2 faiz idi.
Orta ixtisas təhsili sistemində texn iku mlar mühü m yer tuturdu. Onların
təĢkilində, hər Ģeydən əvvəl, fəhlə və kəndli uĢaqların qəbulu, habelə
azərbaycanlı Ģagirdlərin cəlb edilməsi yolu ilə sosial tərkibin yaxĢ ılaĢdırılması
nəzərdə tutulurdu. Birinci növbədə göstərilən tədris müəssisələrinə fəhlə və
kəndlilər qəbul edilirdilər. Texniku mun sərəncamına torpaq, bağ və meĢə
sahələri ayırmaq , onların yerli aqronom məktəblərin in tədris vasitələrindən, xalq
torpaq komissarlığ ının meteoroloji, ipəkç ilik stansiyaları və digər elmi
idarələrindən istifadə etmələrinə icazə vermək vəzifəsi bütün qəza təĢkilatlarına
həvalə edilmiĢdi.
Beləliklə, bir neçə ildə texn iku mlar Ģəbəkəsi xeyli geniĢləndi, onlarda
azərbaycanlıların sayı üstünlük təĢkil etməyə baĢladı. 1926/27-ci tədris ilində 39
texn iku mda təhsil alan 7137 nəfərdən 67, 7 faizi azərbaycanlı, 60,1 faizi fəh lə -
204
kəndli uĢaqları idi. A zərbaycandakı texniku mlar pedaqoji, sənaye-iqtisadi,
nəqliyyat sənaye-texn iki, kustar sənətkarlıq, kənd təsərrüfatı, tibb, vokal musiqi
və teatr ixtisasları ü zrə q ruplaĢdırıldı.
Ali təhsilin inkiĢafı. Azərbaycanda yeni cəmiyyət qurulmasında ən
mühü m vəzifələrdən biri sovet mütəxəssisləri, ələlxüsus fəhlə və kəndlilərdən
ziyalı kadrlar hazırlamaq id i. Lakin bu sahəda Azərbaycanın konkret spesifık
Ģəraitini nəzərə almadan, RSFSR-in ali məktəb təcrübəsindən istifadə edildi,
orada
isə
təhsil
xüsusi
dekretlə
təlimin
"proletariatlaĢdırılmasına"
istiqamətləndirilmiĢdi. Həmin dekretdə göstərilird i: " Birinci yerdə sözsüz,
proletariat və yoxsul kəndlilər mühitindən Ģəxslər qəbul edilməlidir, onlara geniĢ
həcmdə təqaüdlər veriləcəkdir". Fəhlə və kəndli hakimiyyəti yeni sosialist
cəmiyyətinin öz qurucu kadrların ı hazırlamalı id i. Ali təhsil probleminin bu
qaydada həlli onun əsil human ist, sərbəstlik tələb edən zəmin ini
məhdudlaĢdırırdı. A zərbaycanda ali məktəb quruculuğu iĢinə ana dilində dərs
deməyi bacaran kifayət qədər yüksək ixtisaslı mütəxəssis kadrların olmaması,
bina və zəruri avadanlıqların çatıĢ maması, təsərrüfat dağınıqlığı ilə əlaqədar
maddi çətinliklər Ģəraitində baĢlandı.
Azərbaycanda yalnız 1919-cu ilin noyabrında açılmıĢ yeganə ali təhsil
müəssisəsi olan Bakı Un iversiteti fəaliyyət göstərirdi. Sovet höku məti
respublikada ali təhsilin inkiĢafında Bakı Un iversitetinin ro lunu artırmaq üçün
ciddi səy göstərirdi. Bakı ġəhər Soveti, Xalq Təsərrüfatı ġu rası, A zərbaycan
Həmkarlar Ġttifaqları ġurası, A zərneft və digər sovet-təsərrüfat idarələri
Universitetin maddi bazasının möhkəmlən məsinə yardım göstərməyə səfərbər
edilmiĢdi.
Fəaliyyətə baĢladığı vaxt Universitetin tərkib ində yaln mız iki fakültə
(tibb və tarix-filologiya) var idi
138
. 1921 -1922-c i ildə isə tarix-filologiya
fakültəsi ictimai elmlər fakü ltəsinə çevrildi, ictimai elmlər və fizika-riyaziyyat
fakültələri əsasında pedaqoji fakü ltə yaradıld ı. Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin
sədri N.Nərimanov respublika üçün birinci növbədə texniki ali məktəb
yaradılmasın ın vacibliyin nəzərə alaraq, 1920-ci ilin dekabrında keçmiĢ Bakı
Texniki Məktəbinin ali məktəbə çevrilməsi haqqında dekret verdi. 1921-ci ilin
yanvarında isə bu məktəbin, habelə RSFSR Xalq Maarif Ko missarlığın ın qərarı
ilə Petroqraddan Bakıya köçürülmüĢ politexnik texnku mun bazasında
Azərbaycan Politexnik Ġnstitutu (APĠ) açıldı
140
.
1921-c i ilin yanvarında Ġnstitutda dorslor baĢlandı, N.Nə rimanov
professor-müə llim və tələbə heyətini Azərbaycan SSR XKS və MĠK. adından
salamlayaraq, Ġnstitutun milli kadrların hazırlan ması iĢində böyük əhəmiyyətini
qeyd etdi
141
. Politexn ik institutunun formalaĢması və inkiĢafında Azərneftin
rəhbərləri, u zun müddət Ġnstitut direktoru olmuĢ A.A.Nikitin, habelə müəllimlər