Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Latın əlifbasına keçilməsi. Rus-kiril qrafikasının tətbiqi.
284
tərbiyə etdiklə ri Ģagird lər içərisində faĢizmə qarĢı müharibənin ağır illərində könüllü olaraq Ģagird partasını qoyub cəbhəyə gedən azərbaycanlı balaları az olmamıĢdı. 1939-cu ildə kənd məktəblə rində uĢaqların tərbiyəsi və tədris iĢinin yaxĢı təĢkili sahəsində böyük müvəffəqiyyətlərə, kəndin ictimai həyatında fəal iĢtirakına görə Azərbaycanda 400 nəfərdən ço x kənd müəllimi təltif edilmiĢdi. Bu, müəllimlərin yeni "sovet ideallarının" intiĢarı naminə çəkdikləri ağır zəh mətə göstərilən diqqət və qayğının təzahürü id i. Məktəb quruculuğu, pedaqoji kadrlar hazırlan ması sahəsində görü lən iĢlər A zərbaycan xalqının mədəniyyəti və maarifin in in kiĢaf perspektiv ləri üçün fundamental əhəmiyyətə malik idi. 1940/41-ci tədris ilində respublikanın 1668 ibtidai məktəbində 406153; 1240 yeddiillik məktəbində 192825; 3575 sayda bütün ümumtəhsil məktəbində isə 653071 Ģagird o xuyurdu 44 . Bakı, Naxçıvan, Xankəndi, Nu xa, Kirovabad (Gəncə) Ģəhərlərində ümu mi yeddiillik təhsilin həyata keçirilməsi mühü m nailiyyət idi. Salyan və Lənkəranda isə bu istiqamətdə nəzərəçarpacaq addımlar atılmıĢdı.
MĠK və Azərbaycan SSR XKS 1928-ci il iyulun 21-də "Azərbaycanda yeni türk əlifbasının icbari və qəti olaraq tətbiq olunması" haqqında qərar qəbul etdi 45 . ZəhmətkeĢlər onu rəğbətlə qarĢıladılar. Bakı fəh lələri yazırdılar: "Azərbaycanın əldə edəcəyi ü mu mi savadlılıq yaln ız yeni əlifba sayəsində mü mkündür" 46 .
Azərbaycan MĠK və XKS-nin 1928-ci il 21 iyul tarixli qərarın ı təsdiq etdi və onu həyata keçirmək üçün xüsusi komissiya yaratdı. Komissiyanın tərkibinə S.Ağamalıoğlu (sədr), Q.Musabəyov, Ə.H.Qarayev, A.Məmmədov, Ġ.KonuĢkin, Q.Hüseynov, K.ĠĢkova və M.Qu liyev daxil idilər. 1929-cu il yanvarın 1-dən Azərbaycan SSR-in yeni ə lifbaya keç məsi rəsmən elan olundu. Hökumətin "Azərbaycanın bütün fəhlələri və kəndlilərinə" müraciətində qeyd edilirdi ki, yeni əlifbanın tətbiqi savadsızlığın ləğv edilməsi iĢini xey li asanlaĢdıracaq, kütlələrin maariflən məsinin yüksəliĢinə böyük maraq yaradacaq 47 . Azərbaycanın ardınca Özbəkistan, Qazaxıstan və bir sıra digər müttəfiq və mu xtar respublikalar, vilayətlər də yeni əlifbaya keçdilər. M.Qo rki Azərbaycanın bu iĢdə qabaqcıl ro lunu xarakterizə edərək yazırd ı: "Azərbaycan xalq ı bütün ġərq xalq larının gözü önündə qəti addımlar atmıĢ və əlifbanı həyata keçirməklə bütün xalq lara gələcəyin yolunu gös tərmiĢdir" 48 . Yeni ə lifbaya münasibət birmənalı deyild i. Bir sıra "Müsavat", "Ġttihad" partiya nümayəndələri və baĢqa dini xad imlər, ziyalılar yeni əlifbaya qarĢı çıxırdılar. Bəziləri Ģayiə yayırdılar ki, guya xalqa yad olan latın dilin i Azərbaycana sırımaq istəyirlər.
285
Türkiyədə məskən salmıĢ müsavatçılar Ġstanbulda nəĢr etdirdikləri " Yeni Kavkasiya" qəzeti vasitəsilə Azərbaycanda ərəb əlifbasının tərəfdarlarını fəa l müdafiə edirdilər" 49 .
birləĢdirmək məqsədini qarĢıya qoymuĢ "Gənc A zəri" gənclər təĢ kilatı yeni rejimin millətin keçmiĢinə qarĢı yönəldilmiĢ tədbir kimi yeni əlifbanın tətbiqini boykot edirdi 50 . 1930-cu ildə Nu xa-Zaqatala rayonunda yeni əlifba və kollektivləĢ məyə qarĢı birgə açıq çıxıĢlara cəhdlər olmuĢ, hətta yeni əlifbanın fəal tərəfdarlarının, b ir sıra müəllimlərin ö ldürülməsi halları da baĢ vermiĢdi 51 .
etməmək də olard ı. Lakin nəzərə almaq vacibdir ki, geniĢ kütlələr bu əlifbanı da bilmirdi, zaman isə xalqın tezliklə savadlanmasını tələb edirdi. Demək, latın əlifbasına keçilməsi heç də müsəlman aləmində böyük bir yazılı ədəbiyyat xəzinəsi o lan ərəb əlifbasına qarĢı durmaq və ya onu rədd etmək deyildi, ancaq savadsız kütlələrin maarifə yiyələn məsini, əhalin in böyük əksəriyyətinin savadsızlığın ləğv edilməsin i, A zərbaycan dilində tez b ir vaxtda nəĢ riyyat iĢinin qaydaya salınmasın ı sürətləndirmə k üçün zə ruri bir vasitə id i. S.Ağamalıoğlu yeni əlifbanın həyata keçirilməsindən bəhs edərək qeyd edirdi: "Artıq Azərbaycanın təcrübəsi göstərdi ki, latın əsasında əlifba fəhlə və kəndlilər, geniĢ zəh mətkeĢ kütlələr içərisində necə böyük həyati qiy mət kəsb edir, onlar ö z yeni əlifbasına necə məhəbbətlə münasibət bəsləyirlər. Əgər əhali bu yeni əlifbanın mənimsənilməsində böyük rahatlıq və vaxta böyük qənaət əldə etməsəydi, bütün bunlar baĢ verə bilməzdi" 52 . Yeni əlifbanın Azərbaycanda ilkin tətbiq olunması xəbəri onun sərhədlərindən kənara çıxd ı. Yen i əlifbaya keçilməsi hərəkatı Türkiyədə də baĢlandı. 1928-ci ilin əvvəlində "ƏĢ-ġura" qəzeti xəbər verird i ki, Türkiyə ictimaiyyətinin səlahiyyətli nümayəndələrinin Ġstanbulda keçirilən konfransı qərara almıĢdı ki, "türk dili latın əlifbasından istifadə etməlid ir" 53 . Həmin ilin iyununda məclisin sessiyası yeni əlifbaya keçilməsini hazırla maq üçün xüsusi ko missiya ayırdı, payızda isə Türkiyə latın əlifbasına keçdi 54 . Hətta o zaman Ġranda çıxan "Aftabi-ġərq" ("ġərqin GünəĢi") qəzeti Azərbaycanda latın əlifbasının uğurlarına istinadən Ġranda da əlifba islahatın ın zəruriliyin i qeyd etmiĢdi 55
haqqında 1927-ci ildə yazırd ı ki, "bütün dünya həyəcandadır, burada gizli qüvvələr gəziĢirlər və parçalamaqla hədələyirlər. SSRĠ bu musiq iyə yeni not verdi" 56
Müsəlman ölkələrində latın qrafıkasına keçilməsi uğrunda geniĢ hərəkat Qərb ölkələrinin də d iqqətini cəlb etmiĢdi. Ġngiltərə Müstəmləkələr Nazirliyinin orqanı həftəlik "Nir-Ġst" ("Yaxın ġərq") müsəlman ların dini hisslərinə to xunan
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|