Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
komandanlığının 1920-ci ilin iyulunda Bakıdan Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökumətinin Ģərq cəbhəsi komandanına göndərdiyi məktubda deyilirdi: "Sovet hökuməti dəst ölkələrə: sovet respublikasına - Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasına və inqilabi Türkiyənin Böyük Millət Məclisi hökumətinə münasibətdə Ermənistan tərəfindən hər hansı düĢmənçilik hərəkətlərinin dayandırılmasını Ermənistanda mövcud olan hökumətin RSFSR tərəfındən tanınmasının və Ermənistanla sülh müqaviləsi bağlanmasının labüd Ģərti kimi irəli sürür" 9 . Lakin XI Qızıl ordu komandanının əmrində (1920-ci il iyul-avqust) isə deyilirdi: "Qızıl Orduya erməni ordusuna hücum etmək vəzifəsi tapĢırılmayıb. O, yalnız gcneral Dro və ya erməni ordusunun digər hissələri tərəfindən düĢmənçilik hərəkətləri o lduğu halda banditləri və quldurları məhv edəcək. Qızıl ordu qəti hərəkətə baĢlayacaq və hər bir zərbəyə on qat güclü zərbə ilə cavab verəcək" 10 . DaĢnak hökumətinin göstəriĢi ilə erməni qoĢun hissələrinin Azərbaycanın Emənistanla bütün sərhəd rayonlarında təcavüzkar hərəkətləri isə 1920-ci ilin noyabrınadək davam edirdi. Onların azğın təcavüzü Qarabağ, Zəngəzur ərazilərində daha Ģiddətli idi. Həmin ərazilərdə artıq XI Qızıl ordunun hissələri yerləĢirdi və onun tərkibində çoxlu erməni var idi. Hətta XI Qızıl ordunun ehtiyat polkunun tərkibində erməni batalyonu mövcud idi 11 . 1920-ci ilin iyul-avqustunda general Dronun 400 süvari, 400 piyadadan ibarət 4 topu və 30 pulemyotu olan qoĢunu Qarabağa hücum edərək Bazarkəndi tutdu. Onlar Njdenin quldur dəstəsi ilə birləĢməyə və Naxçıvan-ġuĢa yolunu ələ keçinnəyə çalıĢırdılar. Ġyulun axırında general Məlik Muratovun daĢnak hissələri Pays kəndini tutdular. "Ümu mi taktikaya əməl edən ermənilər müsəlman kəndlərini ələ keçirərkən taxılı yandırırd ılar" 12 . Erməni daĢnakları Naxçıvanda, Zəngəzurda, Qarabağda, Azərbaycanın baĢqa rayonlarında dinc əhaliyə qarĢı təcavüzkarlıq edir, vahimə salır, qarətçilik, zorakılıqla məĢğul olur, bütöv kəndləri yandırır, cinayətkar təbliğat aparır, yerli ermənilər və azərbaycanlılar arasında qanlı toqquĢmalar törədirdilər. Onların əsas məqsədi Azərbaycanın əzəli ərazilərini, ilk növbədə Qarabağı, Naxçıvanı, Zəngəzuru ələ keçirmə k idi. Q. K. Orconikidze 1920-ci il iyunun 11 -də XI ordunun komandanı Levandovskiyə göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, "daĢnaklar Godəbəy rayonunda müsəlmanları və erməniləri qırırlar. Əksinqilabçı erməni kəndi Çardaxlı var. Onu tərksilah etmək lazımd ır" 12a
. Ermənistan Kommunist Partiyasının nümayəndəsi 1920-ci il iyunun 19- da Kominternin II konqresində çıxıĢ edərkən demiĢdi: "Müstəqil və birləĢmiĢ Ermənistan" indi Ermənistan hökuməti əraziləri müsəlmanlardan təmizləməklə, müsəlman kəndlərini oda qalamaq və qılıncdan keçirməklə bu müqəddəs arzunu praktiki olaraq həyata keçirir" 12b .
33
Erməni qoĢunları 1920-ci ilin iyulunadək Türkiyənin Ģərq vilayətlərini zəbt edərək, Dərələyəz və Zəngilan bölgələrinin müsəlman kəndlərini viranəyə çevirərək, Naxçıvan diyarını ələ keçirməyə və naxçıvanlıların A zərbaycanla əlaqəsini birdəfəlik kəs məyə çalıĢırdılar. 1920-ci il iyulun 11-də səhər saat 5-də onlar Vedibasar tərəfındən Naxçıvan diyarına hücuma baĢladılar. Hələ 1920-ci ilin mayında buraya göndərilmiĢ Türkiyə qoĢun hissələri erməni təcavüzkarlarına qarĢı mübarizədə naxçıvanlılara imkan daxilində kömək edirdi. Kazım Qarabəkir paĢa hələ Ərzrum konqresində (1919-cu il) bəyan etmiĢdi: "Azərbaycana açılan pəncərə yalnız Naxç ıvandır, onun bağlanmas ını istəmirə m" 13 .
ərazisindən Naxçıvan diyarına çəkilmiĢ süvari polku, piyada batalyonu və bir dağ batareyası ilə birlikdə ermən ilərin üstün qüvvələrinə qarĢı ağır döyüĢlər aparırdı. Türkiyə nümayəndələri ətrafındakı siyasi intriqalar (varlı naxçıvanlılar onları ruslarla əməkdaĢlıqda təqs irləndirir və "ermənilərlə birlikdə bolĢeviklərə qarĢı çıxmağa" tərəfdar idilər) düĢmənin xeyrinə idi. Diviziya komandiri Cavad paĢa Naxçıvan Milli ġurasına teleqrammında yazırdı: "Naxçıvanlılar bu son ayda intriqalara uymuĢlar, onların türklərin əleyhinə dedikləri sözlər və gördükləri iĢlər bizim qəlbimizi incitmiĢdir" 14 .
Ermənilər aĢağıdakı barıĢıq Ģərtini irəli sürdülər: "Naxçıvan diyarının bütün ərazisi Ermənistan dövlətinə birləĢdirilir, kim Ermənistan vətəndaĢlığını istəmirsə, arzu etdiyi yerə çıxıb getməlidir". Bundan əlavə, onlar silahı, atları, taxılı, 200 baĢ qaramalı təhvil verməyi tələb edird ilər. Nü mayəndə heyəti bu tələblərlə iyulun 19-da Na xç ıvana qayıtdı. Ertəsi gün Ermənistanın tələbləri Milli ġurada müzakirə olundu və ermənilərə cavab hazırlandı. Cavabda deyilirdi ki, əgər Dəhnə dərəsindən Ordubada qədər ərazidə müsəlmanlara müstəqillik verilirsə, müsəlman əhalisi tələbləri qəbul edər və bu məsələni həll etmək üçün Naxç ıvan və ġərur müsəlmanlarının iĢtirakı ilə Ġrəvanda ikitərəfli danıĢıqlar aparmaq lazımdır. Bunun cavabında ermənilər iyulun 24-də 2 min piyada, 200 atlı və 8 topla yeni hücuma baĢladılar. Ertəsi gün ġahtaxtıyadək gəlib çıxdılar. Əhali vahiməyə düĢmüĢdü, hərbi hissələr erməni təcavüzünə qarĢı dayana biləcəklərinə əmin deyildilər. 1920-ci il iyulun 28-də qızıl ordunun süvari polku Naxçıvana girdi. Naxçıvanda sovet hakimiyyəti quruldu. Yenidən danıĢıqlar aparmaq üçün Ġrəvana getmiĢ Naxçıvan Ġnqilab Komitəsinin nümayəndə heyəti 1920-ci il iyulun 29-da yeni Ģərtlərlə qayıtdı: "Na xçıvan qəzasının Ermən istan hökumətinə tabe olması, qəzanın əhalisinin Ermən istan hökumətinə Ģərtsiz itaət etməsi, 7 min ədəd tüfəng və hər bir tüfəng üçün 80 patron, bütün pulemyotların, topların, 300 min pud buğda, yəhərli 300 at, 200 baĢ qoĢqu heyvanı və s. Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|