Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
11
Bəyannamənin sonunda deyilirdi ki, "müsavatçıların qeyri-leqal Ģəkildə mövcud olan təĢkilatı bura xılmıĢ sayılır". Lakin hakimiyyətin kommunistlərə təhvili zamanı hökumət və parlament üzvlərinin həyatının və əmlakının qorunmasının təminatı haqqında verilmiĢ öhdəliklər, habelə partiyalara münasibətə dair saziĢlər po zuldu. N.Nərimanov 1921-ci il mayın 8-də Birinci Azərbaycan sovetlər qurultayında Bakıda sovet hakimiyyətinin ilk faciəli günlərini xarakterizə edərək demiĢdi: "BolĢeviklər hakimiyyəti ələ alırlar. Mən daha demirəm ki, ələ keçirirlər, alırlar və sonra öz proqramlarını inkiĢaf etdirməyə baĢlayırlar. Bax, burada bəzi sui-istifadə halları baĢ verir. Bu yerdə Rusiya Ģablonu ilə yenidənqurma baĢ layır" 12 . Bakıda təqiblər, Azərbaycan Demokratik Respublikası liderlərinin, görkəmli nümayəndələrinin, digər partiyaların, siyasi qrupların və cərəyanların rəhbərlərinin, Azərbaycan ordusunun, müdafıə nazirliy inin xadimlərin in həbsləri intiĢar edir. Onların bir ço xu Nargin adasında güllələndi, Rusiyanm müxtəlif həbs düĢərgələrinə sürgün edildi. Bütün bunlar Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin icazəsi olmadan, millətçi rus Ģovinistlərinin və erməni daĢnaklarının baĢçılıq etdikləri XI qızıl ordunun xüsusi Ģöbəsi tərəfindən özbaĢınalıqla edilirdi. DaĢnak terrorçuları 1920-1921-ci illərdə F.Xoyskini və H.Ağayevi Tiflisdə; Behbudağa CavanĢiri isə Malta adasında vəhĢicəsinə qətlə yetirdilər. General Süleyman Sulkeviç, hökumət üzvləri X.Rəfibəyov, Ġ.Ziyadxanov, tanınmıĢ pedaqoq və alim F.Köçərli, professor Zimin və baĢqaları həlak oldular. Bir fərziyyəyə görə, Usubbəyov Azərbaycanın Gürcüstanla sərhədini keçərkən qarətçi quldurlar tərəfindən öldürülmüĢdü. XoĢ təsadüf həbs olunmuĢ M.Ə.Rəsulzadəni ölü mdən xilas etdi. Ġ.V.Stalin Bakıda olarkən M.Ə.Rəsulzadənin həbs edildiyini bildikdə, özünün keçmiĢ inqilabçı tanıĢı kimi onun buraxılması barədə göstəriĢ verdi və Moskvaya iĢə dəvət etdi. Sonra o, Türkiyəyə gedə bild i. Sonralar Tü rkiyədə onun təĢəbbüsü ilə Azərbaycan Milli Mühacirət Mərkəzi yaradıldı. ADR-in və Azərbaycan ziyalıların ın bir ço x görkəmli xad imi (Ə.M .TopçubaĢov, Ə.Ağayev, A.ġeyxülislamov, C.Hacıbəyli, M.B.Məmmədzadə, Mustafa Vəkilov, Mirzə Əsədullayev, Əbdüləli bəy Əmircanov və b.) mühacirətdə olduqlarına görə, vətəndə qalmıĢ həmfikirlərin in faciəli aqibəti onların baĢına gəlmədi. Azərbaycan xalqının qatı düĢməni V.A.Pankratov baĢda olmaqla XI qızıl ordunun xüsusi Ģöbəsi, digər cəza orqanları Azərbaycandakı partiyaların, müxtəlif siyasi təĢkilatların rəhbərlərinin, üzvlərinin təqib və həbs olunmasını getdikcə gücləndirirdilər. Onlar Azərbaycan ziyalılarının nü mayəndələrini təcrid ed ir və qırırdılar, yüzlərlə adam Solovetsk adalarına, Suzdala, Novqoroda və digər ucqar yerlərdəki həbs düĢərgələrinə göndərildi. 12
N.Nərimanov qanunsuz repressiyaya məruz qalmıĢ vətəndaĢları hər vəchlə azad etməyə çalıĢırdı. 1920-ci il mayın 27-də onun imzası ilə "Kifayət qədər əsas olmadan tutulub saxlananların hamısını" həbsdən buraxmaq üçün xüsusi komissiya yaradılması haqqında dekret dərc olunmuĢdu. 1920-ci il iyulun 12-də isə N.Nərimanov həbs yerlərində olan fəhlə, kəndli və əsgərlərin geniĢ Ģəkildə amn istiyası haqqında dekret verdi. Dekret sovet hakimiyyətinə qarĢı sui- qəsdlərdə iĢtirak etməyə görə mühakimə olunanlara Ģamil edilmirdi. Avqustun 12- də N.Nərimanovun imzaladığı əmr idarə müdiriyyətinin icazəsi olmadan qulluqçuların xid məti hərəkətlərinə görə FK orqanları tərəfindən həbs olunmasını qadağan edirdi 13 . Oktyabr inqilabının 3-cü ildönümü münasibətilə Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi 1920-ci il noyabrın 6-da "özlərin in Ģüursuzluğu və siyasi yetkinliyinin çatıĢmazlığı ucbatından istər ümumi, istərsə də siyasi xarakterli cinayətlər törətmiĢ bütün Ģəxslər" barəsində anınistiya tətbiq olunması haqqında dekret vermiĢdi 14 .
N.Nərimanov 1921-ci il mayın 26-da "Azərbaycanın sovetləĢməsi dövründə (1920-ci il aprelin 28-dən indiyədək) Azərbaycanın hüdudlarından kənara sürgün edilmiĢ istər mülki, istərsə də hərbi idarələrdə çalıĢan bütün Ģəxslərin RSFSR-in bütün həbs düĢərgələrindən, həbsxanalarından və həbs yerlərindən" azad olunması və qaytarılması haqqında məktubla V.Ġ.Leninə müraciət etmiĢdi 15 . Sovet hakimiyyəti hər cür milli imtiyazların ləğv olunduğunu, Azərbaycanda yaĢayan bütün millətlərin hüquq bərabərliyini elan etdi. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi bəyan etdi ki, "o, milliyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaĢların tam toxunulmazlığına və azadlığına... təminat verir" 16 .
qonĢu respublikalarla mehriban münasibətlər yaratmağı özünün baĢlıca vəzifələrindən biri kimi qarĢıya qoymuĢdu. 1920-c i ilin ilk aylarında Zaqafqaziyada mürəkkəb bir siyasi vəziyyət yaranmıĢdı. Əslində üç "müstəqil respublika" dörd xarici dövlətin - Türkiyə, Rusiya, Ġngiltərə və ABġ-ın geosiyasətinin düyün nöqtəsinə çevrilmiĢdi. "Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyası ilə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədən torpaq qoparmaq iddiasında olan daĢnak Ermənistanı faktiki olaraq bu üç ölkə ilə müharibə vəziyyətində idi. Rusiya isə Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti elan olunandan sonra, Gürcüstan və Ermənistanı Türkiyəyə qarĢı müharibəyə təhrik etmək (daĢnak Ermənistanının "müstəqilliyini" tanımaq, onun ərazisinə qoĢun yeritməmək) siyasəti yeridirdi. Türkiyə Rusiyanın və Qərb ölkələrin in niyyətlərinə qarĢı çıxd ı, Sevr müqaviləsini rədd edərək, daĢnak Ermən istanına qarĢı hərbi əməliyyatı geniĢləndirdi və onu Aleksandropol saziĢi bağlamağa məcbur etdi. Türkiyə-Ermənistan sərhədləri tənzimləndi. Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|