Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Siyasi və iqtisadi çətinliklər.
88
təsərrüfat birlikləri - trestləri yaradılmıĢdı. 1922-ci ilin martında XTġ tabeliy ində on trest var idi 85 . Trestlərin yaradılması ilə XTġ-nin iqtisadiyyat orqanı kimi funksiyaları da dəyiĢdi. XTġ bütün müəssisələri bilavasitə idarə edən orqandan trestlərin təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən orqana çevrildi. 1921-c i ilin iyununda XTġ dövlət müəssis ələri idarəsinə çevrildi və yeni yaradılmıĢ Azərbaycan SSR Sənaye və Ticarət Xalq Ko missarlığına tabe edildi. 1921-c i ilin payızından sənaye istehsalının əsas sahələri tədricən dövlət təchizatından çıxarılır və təsərrüfat hesabına keçməklə trestləĢdirilirdi. Belə ki, 1922-c i ilin a xırlarına kimi balıqç ılıq, ipək e ma lı sənayeləri və Gədəbəy misəritmə zavodu trestləĢdirilmiĢ və təsərrüfat hesabına keçirilmiĢdi 86 .
Dövlət Plan Komitəsi və tərkibinə XTġ-nin sədri ayrı-ayrı Xalq ko missarlıqlarının nümayəndələri daxil olan Azərbaycan Ali Ġqtisadi ġurası (AĠġ) yaradıldı. Ali Ġqtisadi ġura respublikanın vahid təsərrüfat planını mütləq RSFSR-in planı ilə uzlaĢdırmalı idi. Təsdiqdən sonra AĠġ maddi və təsərrüfat ehtiyatlarının qeydiyyatına, bölüĢdürülməsinə və məqsədəuyğun istifadəsinə nəzarət edirdi. Sənaye
müəssisələrinin, respublikanın bütün təsərrüfatının maliyyələĢdirilməsini ya xĢılaĢ dırmaq üçün 1921-ci il oktyabrın 16-da Azərbaycan MĠK Azərbaycan Dövlət Bankının yaradılması haqqında dekret verdi. Dövlət bankına ancaq respublikada pul dövriyyəsini nizamlamaq və qısamüddətli kreditlərin köməyi ilə kooperativlər, artellər və baĢqa birliklərin təsərrüfat fəaliyyətinin yaxĢılaĢmasına kö mək etmək tapĢırılmıĢdı 87 . 1924-cü ilin aprelində keçirilmiĢ pul islahatı da xalq təsərrüfatının bərpasına kömək etmək məqsədi daĢıyırdı. Qiy mətdən düĢ müĢ kağız pullar sabit valyuta - sovet çervonu ilə əvəz edildi.
respublikaların daxili ictimai-siyasi vəziyyəti, xüsusən 1923-1924-cü illərdə olduqca mürəkkəb və ziddiyyətli olmuĢdu. V.Ġ.Leninin xəstəliyi kəskinləĢəndə, xüsusilə onun vəfatından sonra "silahdaĢları" Ġ.V.Stalin, L.Trotski, Q.Zinovyev, L.Kamenev və baĢqaları arasında partiyada liderlik, hakimiyyət uğrunda mübarizə q ızıĢdı. Hələ 1922-ci ildən partiya MK-nın katibi olan Ġ.V.Stalin təkbaĢına hakimiyyətə yiyələnməyə, kolleg ial rəhbərlikdən imtina etməyə çalıĢırdı. O, bu məqsədinə çatmaq üçün bəzən liderliyə can atanlarla ittifaq yaradır, onlardan siyasi mübarizədə istifadə edirdi. Partiya daxilində yaranmıĢ belə gərgin vəziyyət hər Ģeyə, o cümlədən bütün müttəfiq respublikaların, həmçinin Azərbaycan SSR-in iqtisadi həyatına təsir göstərirdi. Azərbaycan partiya təĢkilatı daxilində də mübarizə gedirdi. Partiyada hakimiyyət uğrunda, respublika həyatının bütün sahələrinə təsirli nüfuza nail olmaq cəhdləri, kəskin "millətçilik" və "hakim Ģovinist dövlətçilik" təzahürləri inkiĢaf 89
edirdi. Azərbaycanda rəhbərlikdə, partiya və hökumət iĢçiləri arasında da belə intriqa, çəkiĢmə dərinləĢirdi, millətçilik və Ģovinizm mey illəri özünü göstərirdi. Azərbaycan Kommunist Partiyasında yaranmıĢ belə vəziyyət Azərbaycanın milli maraqlarına etinasızlıq göstərən Mərkəzin amiranə-inzibatçı cəhdləri ilə də əsaslı surətdə bağlı idi. Milli siyasət prinsiplərini təhrif edən Stalin direktivlərinin Zaqafqaziyada həyata keçirilməsində canfəĢanlıq edən S.M.Kirov, Q.K.Orconikidze və onların baĢqa həmlikirləri burada Mərkəzin direktivlərini Azərbaycanın ictimai- siyasi xüsusiyyətlərini nəzərə almadan icra edirdilər. RNərimanov və onun həmfikirləri partiyanın elan olunmuĢ milli siyasət prinsiplərini təhrif edənlərə qarĢı qətiyyətlə çıxıĢ edirdilər. M.Nərimanovun bu məsələ üzrə baxıĢları, etirazları, onun 1923-cü ilin dekabrında RK(b)P MK-ya Ģəxsən Ġ.V.Stalinə, surəti L.D.Trotskiyə, K.B.Radekə göndərdiyi "Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair" məktubunda Ģərh olunmuĢdu 88 . Bu sənəddə, həmçinin onun bir sıra məktub və Ģifahi müraciətlərində Stalinin, Orconikid zenin ölkədə həddən artıq "mərkə zləĢdirməyə", milli sovet Azərbaycanının "müttəfiq respublika" bayrağı altında simasızlaĢdırılmasına yönəlmiĢ, onun milli dövlət müstəqilliy ini heçə endirən "diktatorluq" siyasətinə etirazı öz əksini tapmıĢdı 89 . N.Nərimanov məktubda Azərbaycanda yerli Ģəraitin özünəməxsusluğunun nəzərə alınması zərurətini qeyd etməklə, eyni zamanda müttəfiq respublikaların bərabərhüquqlu olmalarına riayət edilməsini tələb edir, Zaqafqaziyada iqtisadi siyasəti həyata keçirərkən Azərbaycan xalqının mənafelərinin pozulmasını qətiyyətlə pisləyirdi. O, Azərbaycanın Zaqafqaziya Federasiyası tərkib ində, həmçinin bütün SSRĠ daxilində ölkəyə Gürcüstan və Ermənistandan daha çox maddi nemətlər verməsini nəzərə almayaraq büdcə bölgüsündə Azərbaycan Respublikasına ədalətsiz olaraq az vəsait ayrılması hallarını açıqlayırdı. Bu ümumittifaq xəzinəsinə böyük gəlir gətirən Azərbaycan neft sənayesinin timsalında özünü xüsusilə nümayiĢ etdirirdi. Bəzən iĢ o yerə çatırdı ki, Azərbaycan kəndlərində ağ neftə qonĢu respublikalardakına nisbətən daha yüksək dövlət qiyməti müəyyənləĢdirilirdi 90 . N.Nərimanov yüksək ixtisas lı milli kadrlar hazırlan masının, respublika həyatının bütün sahələrində Azərbaycan dövlət dilinin rolunun yüksəldilməsinin, kəndlərdə mədəni-maarif iĢlərini geniĢləndirməyin vacibliyini xüsusi nəzərə almağı qeyd edirdi. N.Nərimanov partiya daxilində dərinləĢən dramın dəhĢətli təhlükəsini, "bolĢevizmin" məhkumluğunu qabaqcadan hiss edərək, 1925-ci il yanvarın 28-də oğlu Nəcəfə ünvanladığı tamamlanmamıĢ məktubunda yazmıĢdı: "Mən sosial- demokrat idim, lakin bu təĢkilat getdikcə daha çox idealdan uzaqlaĢır. Mən bolĢeviklərin proqramını xüsusi inamla qəbul etmiĢəm, belə ki, mən bunda öz məramımın - dünyada köləliyin məhvin in həyata keçməsini görürdü m.
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|