145
1921-c i
ilin sonu və 1922-ci ilin əvvəlində Zaqafqaziya
respublikaların ın hamısında sovetlərə seçkilər baĢa çatmıĢdı. Sovetlər federasiya
yaradılmasına tərəfdar çıxmıĢdılar. Zaqafqaziya ko mmun istlərin in 1922 -ci il
fevralın 18-22-də Tiflisdə keçirilən I qurultayında Zaqafqaziya ko mmun ist
təĢkilatların ın
vahid
partiya
rəhbərliyində
birləĢdirilməsi
"bütün
Zaqafqaziyanın idarə olunmasının Mərkəzin əlində cəmləĢdirilməsi"
məqsədini güdürdü.
Zaqafqaziya respublika larının birləĢdirilməsi məsələsində, xüsusən
Gü rcüstan KP-də olan fikir ayrılıq larını nəzərə alaraq, qurultay RK(b)P MK
Qafqaz bürosunun milli məsələyə dair ü mu mi siyasi xəttini düzgün hesab etdi və
yeni seçilmiĢ diyar ko mitəsinə: "a) partiyanın millətçilik təmayülləri və
mey illərinə qarĢı qəti mübarizə aparmasını; b) Zaqafqaziyanın birləĢmiĢ
ümu msiyasi mərkəzinin yaradılmasını (bunsuz onun iqtisadi qüdrətini dirçəltmək
sahəsində müvəffəqiyyətlə iĢ görmək mü mkün deyil) sürətləndirməyi" tapĢırdı
72
.
Zaqafqaziya ko mmunist təĢkilat larının birinci qurultayı Ko missiyanın
təqdim etdiyi "Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan SSR-in Ġttifaq
müqaviləsi"ni, habelə, "Ali Ġqtisadi ġura haqqında Əsasnamə"ni təsdiq etdi.
Qurultayda S.C.Yaqubov, S.M.Kirov, S.L.Lu kaĢin (Srapiony an),
P.Q.Mdivani, A.F.Myasnikov (Myasnikyan), N.N.Nərimanov, M.D.OraxelaĢvili,
Q.K.Orconikid ze, M.K.PleĢĢakovdan ibarət Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsi seçild i.
Ə.H.Qarayev, M.Lisəvski, F.Ġ.Maxaradze, L.Ġ.M irzoyan və N.S.Okucava ZÖK
üzvlüyünə namizəd seçildilər. RK(b )P Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsinin birinci
plenumu Zaqafqaziya respublikaları MĠK-ləri nümayəndələrinin səlahiyyətli
konfransının çağırılması haqqında qərar qəbul etdi.
1922-c i il martın 3-də Azə rbaycan MĠK-in üçüncü sessiyası
federasiyanı və Zaqafqaziya respublikaların ın federativ Ġttifaq ı haqqında
Əsasnaməni bəyəndi
73
. Zaqafqaziya səlahiyyətli konfransına Azərbaycan SSR
MĠK-dən həlledici səslə 25 və məĢvərətçi səslə 3 nəfərdən ibarət nü mayəndəlik
təsdiq olundu. Nümayəndəliyə S.M .Əfəndiyev, M.N.Ġsrafilbəyov (Qədirli),
V.Q.Yeqorov, S.C.Yaqubov, N.N.Nərimanov, N.G.Poltoratski, E.Ġ.Rodionov,
M.Ə.ġahbazov və b. daxil id ilər
74
.
1922-c i il mart ın 7-8-də AK(b )P MK-nın plenumu Ġttifaq hökumət inin
tərkib i haqqında məsələni mü zakirə edərək, onun N.N.Nərimanov,
M.F.Myasnikov və Gürcüstan SSR-in bir nü mayəndəsindən ibarət Rəyasət
Heyətinin təsdiq olunması barədə təklifi dəstəkləd i
75
.
1922-c i il mart ın 11-də Tiflisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan
MĠK-ləri nümayəndələrinin Səlahiyyətli konfransı açıld ı. Konfrans b irillik
səlahiyyət müddəti olan ali orqan idi və ildə üç dəfədən az olmayaraq çağırılmalı
idi. Konfrans özünün icraçı orqanını - Ġttifaq Sovetini, onun üç nəfərdən ibarət
146
(hər respublikadan bir nəfər) Rəyasət Heyətini və Ali Ġqtisadi ġura (AĠġ) yaratdı.
Habelə AĠġ sədrinin və Zaqafqa ziya də mir yolu rə isinin na mizədlə rin i təsdiqlədi.
1922-c i il martın 12-də Sə lahiyyətli konfrans Ġttifaq müqaviləsini qəbul
etdi və Zaqafqaziya Sovet Sosialist Respublikaları Federativ Ġttifaqın ı (ZSSRFĠ)
yaratdı. Ġttifaq müqaviləsində deyilirdi ki, Səlahiyyətli konfrans xalqların öz
müqəddəratını təyin etmək hüququnu əsas tutaraq razılığa gələn tərəflərdən hər
birinin müstəqilliyini və suverenliyini tanıyaraq, müdafiə məqsədilə və təsərrüfat
quruculuğu mənafeyi naminə öz qüvvələrini b irləĢdirməyin zəru riliyini dərk
edərək, "Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan sovet sosialist respublikaları
indən belə öz aralarında sıx hərb i, siyasi və iqtisadi Ġttifaqa daxil o lduqlarını"
təsdiqlədi
76
.
Müqavilədə göstərilirdi: "Respublikalar Ġttifaqı RSFSR ilə ittitaq
müqaviləsi əsasında qarĢılıqlı münasibətlər qurur"
77
.
Hərbi və maliyyə iĢləri, xarici siyasət, xarici ticarət, yollar və rabitə,
iqtisadiyyata rəhbərlik və əksinqilabla mübarizə məsələləri Ġttifaq Sovetinin
ixtiyarına verildi. Ġttifaq Fövqəladə Ko missiyası və
Ġttifaq Fəhlə-Kəndli
MüfəttiĢliyi təĢkil olundu. Müqavilədə Ġttifaq Sovetinin və AĠġ-in hüquq və
vəzifələri də müəyyən edilmiĢdi.
1922-c i il apre lin 28-də II Ümu ma zərbaycan Sovetlər qurultayı Ġtt ifaq
müqaviləsini ratifikasiya etdi
78
.
ZSSRFĠ Ġttifaq Soveti mövcud olduğu müddətdə (mart-dekabr 1922-ci
il) Zaqafqaziya respublikalarının təsərrüfat-siyasi birliyi iqtisadi və mədəni
inkiĢafı sahəsində xeyli iĢ gördü. Lakin Zaqafqaziya xalq ko missarlarının
birləĢdirilməsi, sərhəd mübahisələrinin, torpaq məsələsinin, meĢələrdən, sudan,
otlaqlardan istifadə məsələlərin in və diyarın normal təsərrüfat həyatının digər
problemlərin in nizama salın ması prosesi asan və bərabər səviyyədə getmirdi. Bu
proses inzibatçılıqla və ayrı-ayrı respublikaların hüquqlarına məhəl qoyulmaması
ilə müĢayiət olunurdu. "Sosializm" quruculuğunun bir ço x mühü m məsələlərini
Ġttifaq müqaviləsi çərçivəsində həll etmək xey li çətin idi, çünki federativ Ġttifaq
respublikaların fəaliyyətinin yaln ız bəzi tərəflərin i birləĢdirməyə imkan
yaradırdı. Ġttifaq Soveti əslində məhdud səlahiyyətli məĢvərətçi orqan idi.
Birinci Zaqafqaziya Sovetlər qurultayı və ZSFSR -in yaradılması.
Sovet respublikaları arasında mövcud olan müqavilə münasibətləri Mərkəz
tərəfdən xalq təsərrüfatın ın idarə olun ması üçün kifayət etmirdi. Diyarı
bütünlüklə Mərkəzin əmrinə tabe etmək məqsədi ilə Moskvadan bütün sovet
respublikaların ı vahid Ġttifaq dövlətində birləĢdirmək ideyası irəli sürüldü.
Zaqafqaziya Ģəraitində bu məsələnin həlli ZSSRFĠ-ni vahid Zaqafqaziya Sovet
Federativ Sosialist Respublikasına çevirməyin zəruriliyi ilə sıx əlaqələndirilird i.
Ona görə də sovet respublikalarının Ġttifaqını yaratmaq uğrunda mübarizə