167
Ermənistanın daĢnak təcavüzkarlığ ının azğınlığın ı regiondakı ərazi
mübahisələrini" ö zlərin in qərəzli mənafeləri üçün hiyləgərliklə istifadə edən həm
Qərb imperialistlərinin, həm də Moskva siyasətçilərinin ikili siyasəti ilə izah
etmək olar. Məlu m o lduğu kinıi, hələ Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulana
qədər orada RSFSR-in səlahiyyətli nü mayəndəsi (B.V.Leqran) var id i. Yeri
gəlmiĢkən qeyd edək ki, mayda Qızıl ordu hissələri Qarabağa daxil olanda
Moskvada daĢnak hökumətin in və Sovet Rusiyasının nümayəndələri arasında
danıĢıqlar baĢlanmıĢdı. Maraq lıd ır ki, elə həmin vaxt Fransa Xarici ĠĢlər
Nazirliyin in Gürcüstan hökumətinə göndərdiyi məktubda bildirilirdi ki,
Gü rcüstan hökumətinin öz ö lkəsinin müstəqilliy ini qoruyub saxlamaq üçün
göstərdiyi səyləri qraf Kerzon qiy mətləndirir və "silah və sursat çatdırılması
barədə Ermənistan respublikası ilə dostluq saziĢinə gəlməsini b ild ikdə məmnun
qalmıĢdır". Məktubda daha sonra deyilird i ki, "silah təchizatı haqqında
Ermənistanın hakimiyyət orqanları ilə saziĢ əldə olun muĢdur"
151
.
1920-c i il iyulun 10-da AK(b )P MK bürosu XI Qızıl ordu siyasi Ģöbəsi
nümayəndələrin in və B.V.Leqran ın iĢtirakı ilə Qarabağ partiya təĢkilatın ın
rəhbərlərindən biri olan A.N.Karakozovun məruzəsini din lədi. Məru zəçi
Qarabağ məsələsində ingilis imperialistlərin in ikili siyasət yeritdiklərin i
söyləyərək dedi ki, Qarabağ kommun istləri "Qarabağın Azərbaycana
birləĢdirilməsini zəruri" sayırlar, "erməni kəndləri Ermən istanın tərkibinə daxil
olmaq istəmirlər, hazırda müsəlman və erməni h issələrin in birləĢ məsi baĢ
verir"
152
.
Elə həmin gün Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin sədri N.N.Nərimanov,
RK(b)P Qafqaz bürosunun üzvü B.Mdiyani, AK(b)P MK üzv ləri A.Ġ.M ikoyan,
V.NaneyĢvili, XI Ordu HĠġ ü zvləri Vesnik, Levandovski, Mixaylov RK(b)P
MK-ya mü raciət göndərdilər: "Zəngəzur və Qarabağ məsələsi barəsində vahid
rəyimizi biz MK-ya çatdırmağı özü mü zə borc bilirik. Bu məsələnin həlli
Ermənistanla danıĢıqlarda aralıq məsələ kimi nəzərdə tutulur və Qafqazda
inqilab ın mənafeyinə ziddir... ġərqdə Azərbaycandan möhkə m mərkəz və sinfi
inqilab mənbəyi yaratmaq əvəzinə, onu Qızıl ordunun himayəsində olan və
ermənilərə və gürcülərə paylaĢdıran məzlu ma çevirməmək naminə biz Qarabağ
və Zəngəzur məsələsində Mərkəzi tərəddüd etməkdən çəkindiririk"
153
.
1920-c i il iyulun 15-də AK(b)P N.Nə rimanovun,Q.K.Orconikidzen in,
Y.D.Stasovanın, M.D.Hüseynovun, D.X.Bünyadzadənin, A.Ġ.M ikoyanın, XI
Ordu Hərbi Ġnqilab ġu rası nümayəndələrinin və B.V.Leqranın iĢtirakı ilə
Ermənistanla sülh haqqında məsələni mü zakirə edərək qərara aldı ki, "Qara bağ
və Zəngəzur Azərbaycana birləĢdirilməlid ir"
154
.
RSFSR-in xalq xaric i iĢlər ko missarı G.V.Çiçerin 1920-c i il iyulun 19-
da Ermənistanın xarici iĢlər nazirinə göndərdiyi xüsusi teleqramda "Ermənistan
168
ilə A zərbaycan arasında mübahisəli yerlərin Rusiya hiss ələri tərəfindən
tutulmasının" səbəblərini izah edərkən "dinc dostluq münasibətləri haqqında
müqavilə" bağlamaq üçün B.V.Leqran ın Yerevana səfər edəcəyini xəbər
vermiĢdi
155
.
1920-c i il avqustun 10-da Yerevanda RSFSR ilə daĢnak hökuməti
arasında bağlanmıĢ müqaviləyə əsasən Sovet Rusiyası Ermənistanın
istiqlaliyyətini və müstəqilliyini tanıdı. Müqavilədə Qarabağ, Zəngəzur və
Naxçıvan "mübahisəli vilayətlər" elan olunur və göstərilird i ki, "sovet
qoĢunlarının mübahisəli əraziləri tutması ilə Ermənistan Respublikasının və ya
Azərbaycan SSR-in həmin ərazilərə hüquqları haqqında məsələ bəri baĢdan həll
edilmir"
156
.
Beləliklə, Qarabağ və Zəngəzur mü xtəlif partiya qüvvələri və siyasi
qüvvələr arasında mübarizə meydanına çevrildi ki, bu da ilk növbədə bir-biri ilə
iqtisadi tellə rlə bağlı o lan erməni və a zərbaycanlı əhalinin həyati mənafelə rinə
zidd idi. Belə ki, dağlıq hissədə yaĢayan ermənilər yayda düzən Qarabağa
enərək, taxıl biçinində iĢləyir, müəyyən əlavə qazanc əldə edirdilər, düzən
ərazidə yaĢayan maldar azərbaycanlılar isə əzəldən doğma torpaqları Qarabağın
dağlıq hissəsindəki və Zəngəzurdakı yaylaqlarsız keçinə bilmird ilər. Qarabağ və
Zəngəzuru, ta qədimdən, heç bir təsərrüfat əlaqələri olmayan Ġrəvanla deyil, Bakı
ilə rahat yollar birləĢdirirdi, Qarabağ və Zəngəzur kəndlilərinin böyük hissəsi
Bakın ın neft mədənlərində özlərinə dolanıĢıq tapırdı. Azərbaycan ərazisinin
daĢnak quldurlarından və Ġrəvan emissarlarından təmizlən məsi ilə Qarabağın
ermənilər və azərbaycanlılar yaĢayan hissələrinin siyası və iqtisadi vahidliyə
çevrilməsi prosesi baĢ verirdi. A zərbaycanın partiya və sovet orqanları
Qarabağın dağlıq hissəsinin ermoni və zərbaycanlı əhalisi ilə bağlı məsəlonin
düzgün həll olun masına mühüm əhəmiyyot verirdilər. Bu məsələ mü xtəlif
partiya və döv-lət səviyyələrində dəfolərlə müzakirə edilmiĢdi. Həmin mü zakirə-
lərdə tez-tez cürbəcür fikirlər və təkliflər səslənirdi. Fikirlər müba-rizəsinin
kəskin ləĢməsini və məsələnin mü rəkkəbliyin i nəzərə alaraq, onun tezliklə həll
olunması üçün bütün mümkün tədbirlori görməyə çalıĢırdılar. Zaqafqaziyada
sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra üç sovet respublikasının ərazi məsələləri
ilə yaxından məĢğul olmaq mü mkün oldu. 1921-ci ilin mayında RK(b)P MK
Qafqaz bürosu Zaqafqaziya respublikaları arasında sərhədləri müəyyənləĢdirmək
üçün S.M.Kirovun sədrliyi ilə bu respublikaların nümayəndələrindən ibarət
ko missiya yaratmağ ı qərara ald ı.
1921-c i ilin iyununda, ərazi məsələlərinin yüksək səviyyədə müza kirəsi
ərəfəsində daĢnaklar Ermən istan və Azərbaycanın bir sıra sərhədyanı
rayonlarında, xüsusən Zəngəzurda, Qarabağın dağlıq hissəsində qiyam təĢkil
edərək "Qərbi Ermənistan" qaçqınların ı da ona cəlb etdilər. Erməni qoĢunları