Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
177
1923-cü il iyulun 30-da AK(b)P M K-n ın Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağın mu xtariyyətinin konkret məsələlərini mü zakirə edərək, Kürdüstan, Cəbrayıl və Ağdam qəzalarının sərhədlərini təsdiqləyərək qərara ald ı ki, Azərbaycan MĠK və XKS mu xtar vilayətin yaranması və yeni qəzaların təĢkili ilə bağlı bütün tədbirləri dərhal həyata keçirsin 201 . Rəyasət Heyəti ilk növbədə Dağlıq Qarabağa, Cəbrayıl, Ağdam və Kürdüstan qəzalarına kreditlər ayrılmasının zəruri olduğunu göstərdi. Elə həmin qərara əsasən Pircahan kəndi Kürdüstan qəzasının mərkəzi təsdiq olundu. 1923-cü il iyu lun 7-də Ə.H.Qarayevin ko missiyası mu xtar Kürdüstan yaratmağı və Dağlıq Qarabağın sərhədləri təyin olunarkən onun mərkəzin i və sərhədlərini müəyyənləĢdirməyi də təklif etdi 202 . Lakin 1923-cü il iyulun 16-da AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti D.X.Bünyadzadənin sədr olduğu komissiyanın Qarabağ məsələsinə dair məruzəsin i mü zakirə edərək, "kürdlərin yaĢadıqları ərazidən "Kürdüstan qəzası" yaratmağı qərara aldı" 203
. Ġyulun 21-də Azərbaycan MĠK və A zərbaycan SSR XKS ko missiyanın bu təklifın i təsdiq etdi 204 .
mu xtariyyət verilməsini, onları ərazilərin tarixi mənsubluğu prinsipi üzrə ayırmağı qeyri-mü mkün edirdi. Çünki bu etnik qrupların hər biri sayca az idi və digər xalqların içərisində güclü Ģəkildə qayrıayıb -qarıĢ mıĢdı. Hətta Dağlıq Qarabağ iĢləri üzrə Ko missiyanın və Ko mitənin təĢkili haqqında Azərbaycan MĠK və XKS-nin dekreti 1922-ci il dekabrın 19-da mətbuatda dərc olunanda ictimaiyyətdə mü xtəlif rəy doğurmuĢdu. Ço xları Qarabağın tarixinə müraciət edərək, Qarabağın iki inzibati o rqana - "Dağlıq" və "Düzən" Qarabağa bölünməsin in süni olduğunu isbat edirdilər. Məlu m olduğu kimi, Qarabağ xan lığ ının ərazisi Rusiyanın istilasından sonra inzibati ərazi vahidləri olan qəzalara bölün müĢdü. Zaqafqaziyada üç müstəqil respublika yarandıqdan sonra Qarabağ, Azərbaycan Demokratik Respublikasının bütöv tərkib hissəsi kimi, ġuĢa, Qaryagin, CavanĢir, bir müddət həm də Qubadlı qəzalarını əhatə edird i və burada Qarabağ general-qubernatorluğu təĢkil o lunmuĢdu. Məhz o zaman Ermənistan Azərbaycanın ərazilərinə münasibətdə ilhaqçılıq siyasətini gücləndirdikcə daĢnak emissarları in zibati vahid kimi "Dağlıq Qarabağ" adını uydurmuĢdular və bu ərazinin hər vəchlə Ermən istana birləĢdirilməsinə çalıĢırdılar. Qarabağın süni Ģəkildə bu cür parçalanması Azərbaycanın Ermənistanla həmsərhəd olan qərb rayonlarının, azərbaycanlı, qis mən kürd əhalisinin yaĢadığı Zəngəzur, Qubadlı qəzalarının və digər ərazilərin vəziyyətini son dərəcə mürəkkəbləĢdirirdi. Bu rada ağır vəziyyət yaranmıĢdı - bir h issədə (Minkənd rayonu) sovet hakimiyyəti, d igərində isə (Hacısamlı rayonu) iri mü lkədar Sultan bəyin hakimiyyəti mövcud idi. On ların arasında saziĢ yaratmaq
178
siyasəti heç bir nəticə vermədi. 1920-ci il sentyabrın 18-də AK(b)P M K-n ın Siyasi və TəĢkilat bürosu Qarabağ-Kürdüstan məsələsini mü zakirə etdi və Sultan bəyi öz dəstəsi ilə birlikdə təcrid etməyi, müsəlman rayonunda partiya iĢini qaydaya salmaq üçün məsul iĢçi M.B.Qasımovu oraya göndərməyi qəra ra aldı
205 . Zəngəzur qəzasının əhalisi müsəlmanlardan (azərbaycanlılar, kürdlər) və gəlmə ermənilərdən ibarət idi. DaĢnak quldur dəstələrinin təcavüzü nəticəsində müsəlman kəndləri dağıdılmıĢ, yandırılmıĢ , müsəlman əhalisinin qalan hissəsisə Zəngəzurun müsəlman lar yaĢayan hissəsində, əsasən Qubadlı qəzasında sığınacaq tapmıĢdı. Nəticədə Zəngəzur qəzası əslində iki h issəyə - daĢnakların ağalıq etdiyi "erməni" hissəsinə və sovet hakimiyyətinin təsirinin hələ zəif olduğu müsəlman hissəsinə parçalanmıĢdı. DaĢnaklar daim müsəlman kəndlərinə basqın edib onları viran qoyurdular. Qubadlın ın nümayəndəsi Ç.Ġld ırım A zərbaycanın Birinci Sovetlər qurultayındakı çıxıĢında Qubadlı qəzasının mənzərəsin i belə səciyyələndirmiĢdi: "Bu, canlı əhalisi olan qəbiristanlıqdır, insanlar büsbütün çılpaq, ayaqyalın, ac-yalavac, gündən qapqara yanınıĢ vəziyyətdə gəzirlər, onların, xüsusən qadınların görünüĢü deyilməz dərəcədə dəhĢətlidir. Hamı b ir tikə çörək və çılpaq bədənlərini örtmək üçün parça tapmaq həsrətindədir" 206
. 1921-c i il mayın 30-da Azərbaycan MĠK-in Rəyasət lleyəti Zəngəzur qəzasındakı vəziyyət və Qubadlı qəzasından olan müvəkkilin ərizəsin i mü zakirə edərək, ġuĢa icraiyyə ko mitəsinə Qubadlının vəziyyətini öyrən məyi, respublikanın xa lq ko missarlıqla rına Zəngəzur (Qubadlı) qəzasın ı quldur dəstələrindən təmizləmək üçün ġuĢada xüsusi inzibati-təsərrüfat aparatı təĢkil etməyi tapĢırdı 207
. Kürd məsələsi yüksək partiya və sovet orqanlarında dəfələrlə mü zakirə möv zusu oldu. Azərbaycan hökuməti müsibətlər çəkmiĢ kürd əhalisinə imkan daxilində hərtərəfli yard ım göstərir, onları daim yaĢadıqları rayonların sərhədlərini dü zgün həll etməyə çalıĢırdı. Lakin bu rayonların mərkəzdən və inkiĢaf etmiĢ digər rayonlardan uzaqlığı, habelə kürdlə rin yaĢadıqları kəndlərin Qarabağın ayrı-ayrı qəzalarına səpələnməsi onların maddi və mədəni həyatı daha da çətinləĢdirirdi. DQM V Əsasnaməsinin iĢlənib hazırlanması, dağlıq və düzən Qarabağ arasında, habelə Dağlıq Qarabağ ilə Kürdüstan arasında inzibati ərazi sərhədi, düzən Qarabağın və Kürdüstanın inzibati idarə formaların ın müəyyənləĢdirilməsi üzrə ko missiya 1923-cü ilin iyulunda bu məsələyə dair iki təklif mü zakirə etdi: "1. Kürdüstanı bilavasitə Mərkəzə tabe o lan qəza hüququnda CavanĢir, ġuĢa və Qubadlı rayonlarından ibarət xüsusi inzibati vahidə ayırmaq. 2. Kürdüstan düzən Qarabağa tabe olan rayon Ģəklində qalsın" 208
. Müzakirə zamanı bunlardan heç biri qəbul edilməd i, məsələ açıq qald ı. Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|