11
Bəyannamənin sonunda deyilirdi ki, "müsavatçıların qeyri-leqal Ģəkildə mövcud
olan təĢkilatı bura xılmıĢ sayılır".
Lakin hakimiyyətin kommunistlərə təhvili zamanı hökumət və parlament
üzvlərinin həyatının və əmlakının qorunmasının təminatı haqqında verilmiĢ
öhdəliklər, habelə partiyalara münasibətə dair saziĢlər po zuldu.
N.Nərimanov 1921-ci il mayın 8-də Birinci Azərbaycan sovetlər
qurultayında Bakıda sovet hakimiyyətinin ilk faciəli günlərini xarakterizə edərək
demiĢdi: "BolĢeviklər hakimiyyəti ələ alırlar. Mən daha demirəm ki, ələ keçirirlər,
alırlar və sonra öz proqramlarını inkiĢaf etdirməyə baĢlayırlar. Bax, burada bəzi
sui-istifadə halları baĢ verir. Bu yerdə Rusiya Ģablonu ilə yenidənqurma baĢ layır"
12
.
Bakıda təqiblər, Azərbaycan Demokratik Respublikası liderlərinin,
görkəmli nümayəndələrinin, digər partiyaların, siyasi qrupların və cərəyanların
rəhbərlərinin, Azərbaycan ordusunun, müdafıə nazirliy inin xadimlərin in həbsləri
intiĢar edir. Onların bir ço xu Nargin adasında güllələndi, Rusiyanm müxtəlif həbs
düĢərgələrinə sürgün edildi. Bütün bunlar Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin icazəsi
olmadan, millətçi rus Ģovinistlərinin və erməni daĢnaklarının baĢçılıq etdikləri XI
qızıl ordunun xüsusi Ģöbəsi tərəfindən özbaĢınalıqla edilirdi. DaĢnak terrorçuları
1920-1921-ci illərdə F.Xoyskini və H.Ağayevi Tiflisdə; Behbudağa CavanĢiri isə
Malta adasında vəhĢicəsinə qətlə yetirdilər. General Süleyman Sulkeviç, hökumət
üzvləri X.Rəfibəyov, Ġ.Ziyadxanov, tanınmıĢ pedaqoq və alim F.Köçərli, professor
Zimin və baĢqaları həlak oldular.
Bir fərziyyəyə görə, Usubbəyov Azərbaycanın Gürcüstanla sərhədini
keçərkən qarətçi quldurlar tərəfindən öldürülmüĢdü. XoĢ təsadüf həbs olunmuĢ
M.Ə.Rəsulzadəni ölü mdən xilas etdi. Ġ.V.Stalin Bakıda olarkən M.Ə.Rəsulzadənin
həbs edildiyini bildikdə, özünün keçmiĢ inqilabçı tanıĢı kimi onun buraxılması
barədə göstəriĢ verdi və Moskvaya iĢə dəvət etdi. Sonra o, Türkiyəyə gedə bild i.
Sonralar Tü rkiyədə onun təĢəbbüsü ilə Azərbaycan Milli Mühacirət Mərkəzi
yaradıldı. ADR-in və Azərbaycan ziyalıların ın bir ço x görkəmli xad imi
(Ə.M .TopçubaĢov, Ə.Ağayev, A.ġeyxülislamov, C.Hacıbəyli, M.B.Məmmədzadə,
Mustafa Vəkilov, Mirzə Əsədullayev, Əbdüləli bəy Əmircanov və b.) mühacirətdə
olduqlarına görə, vətəndə qalmıĢ həmfikirlərin in faciəli aqibəti onların baĢına
gəlmədi.
Azərbaycan xalqının qatı düĢməni V.A.Pankratov baĢda olmaqla XI qızıl
ordunun xüsusi Ģöbəsi, digər cəza orqanları Azərbaycandakı partiyaların, müxtəlif
siyasi təĢkilatların rəhbərlərinin, üzvlərinin təqib və həbs olunmasını getdikcə
gücləndirirdilər. Onlar Azərbaycan ziyalılarının nü mayəndələrini təcrid ed ir və
qırırdılar, yüzlərlə adam Solovetsk adalarına, Suzdala, Novqoroda və digər ucqar
yerlərdəki həbs düĢərgələrinə göndərildi.
12
N.Nərimanov qanunsuz repressiyaya məruz qalmıĢ vətəndaĢları hər vəchlə
azad etməyə çalıĢırdı. 1920-ci il mayın 27-də onun imzası ilə "Kifayət qədər əsas
olmadan tutulub saxlananların hamısını" həbsdən buraxmaq üçün xüsusi
komissiya yaradılması haqqında dekret dərc olunmuĢdu. 1920-ci il iyulun 12-də
isə N.Nərimanov həbs yerlərində olan fəhlə, kəndli və əsgərlərin geniĢ Ģəkildə
amn istiyası haqqında dekret verdi. Dekret sovet hakimiyyətinə qarĢı sui-
qəsdlərdə iĢtirak etməyə görə mühakimə olunanlara Ģamil edilmirdi. Avqustun 12-
də N.Nərimanovun imzaladığı əmr idarə müdiriyyətinin icazəsi olmadan
qulluqçuların xid məti hərəkətlərinə görə FK orqanları tərəfindən həbs olunmasını
qadağan edirdi
13
. Oktyabr inqilabının 3-cü ildönümü münasibətilə Azərbaycan
Ġnqilab Ko mitəsi 1920-ci il noyabrın 6-da "özlərin in Ģüursuzluğu və siyasi
yetkinliyinin çatıĢmazlığı ucbatından istər ümumi, istərsə də siyasi xarakterli
cinayətlər törətmiĢ bütün Ģəxslər" barəsində anınistiya tətbiq olunması haqqında
dekret vermiĢdi
14
.
Birinci Ümumazərbaycan sovetlər qurultayının qərarına əsasən
N.Nərimanov 1921-ci il mayın 26-da "Azərbaycanın sovetləĢməsi dövründə
(1920-ci il aprelin 28-dən indiyədək) Azərbaycanın hüdudlarından kənara sürgün
edilmiĢ istər mülki, istərsə də hərbi idarələrdə çalıĢan bütün Ģəxslərin RSFSR-in
bütün həbs düĢərgələrindən, həbsxanalarından və həbs yerlərindən" azad
olunması və qaytarılması haqqında məktubla V.Ġ.Leninə müraciət etmiĢdi
15
.
Sovet hakimiyyəti hər cür milli imtiyazların ləğv olunduğunu,
Azərbaycanda yaĢayan bütün millətlərin hüquq bərabərliyini elan etdi. Azərbaycan
Ġnqilab Komitəsi bəyan etdi ki, "o, milliyyətindən asılı olmayaraq, bütün
vətəndaĢların tam toxunulmazlığına və azadlığına... təminat verir"
16
.
Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi RSFSR ilə dostluq ittifaqı bağlamağı, digər
qonĢu respublikalarla mehriban münasibətlər yaratmağı özünün baĢlıca
vəzifələrindən biri kimi qarĢıya qoymuĢdu.
1920-c i ilin ilk aylarında Zaqafqaziyada mürəkkəb bir siyasi vəziyyət
yaranmıĢdı. Əslində üç "müstəqil respublika" dörd xarici dövlətin - Türkiyə,
Rusiya, Ġngiltərə və ABġ-ın geosiyasətinin düyün nöqtəsinə çevrilmiĢdi. "Böyük
Ermənistan" yaratmaq xülyası ilə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədən torpaq
qoparmaq iddiasında olan daĢnak Ermənistanı faktiki olaraq bu üç ölkə ilə
müharibə vəziyyətində idi. Rusiya isə Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti elan
olunandan sonra, Gürcüstan və Ermənistanı Türkiyəyə qarĢı müharibəyə təhrik
etmək (daĢnak Ermənistanının "müstəqilliyini" tanımaq, onun ərazisinə qoĢun
yeritməmək) siyasəti yeridirdi. Türkiyə Rusiyanın və Qərb ölkələrin in
niyyətlərinə qarĢı çıxd ı, Sevr müqaviləsini rədd edərək, daĢnak Ermən istanına
qarĢı hərbi əməliyyatı geniĢləndirdi və onu Aleksandropol saziĢi bağlamağa
məcbur etdi. Türkiyə-Ermənistan sərhədləri tənzimləndi.