Zəngəzurda, Qarabaqda, Gəncədə, Tiflisdə və başqa yerlərdə yaşayan azərbaycanlılara qarşı
silahlı hücumlar edib, həmin ərazilərdən onları təmizləməklə ermənilərin
say üstünlüyünə nail
olmaq istəyirdilər. Çünki həmin dövrdə Qafqazdakı 54 qəzadan yalnız beşində ermənilər çoxluq
təşkil edirdilər.
1905-1906-cı illərdə Qafqazda erməni-müsəlman qırğınları haqqında polis
departamentinin adı çəkilən sənədində deyilir: “Daşnaksutyun” öz qüdrətini göstərdi,
müsəlmanlar cəfasını çəkdilər. Burada ikili oyun oynanılmışdı: birincisi, müsəlmanlarda olan
qisasın bir qismini almaq, digər tərəfdən baş verən hadisələrin günahını mətbuat və təbliğatın
köməyi ilə rus hökumətinin üzərinə yıxmaq, bununla da təkcə erməniləri deyil, Qafqazın digər
sakinlərini də inqilabçılaşdırmaq üçün güclü təbliğat materialı əldə edilmiş olurdu. Nəticədə
ermənilərə münasib olmayan bir çox rus məmurları və ayrı-ayrı şəxslər terror qurbanı oldular:
general Əlixanov (Əlixanov-Avarski - müəl.), qubernatorlar Nakaşidze, Andreyev (birincisi Bakı
qubernatoru, ikincisi Yelizavetpol (Gəncə) vitse qubernatoru - müəl.), polkovniklər Bıkov və
Saxarov və başqa dövlət məmurları (partiyanın hesabatından). Onların qismən nail olduqları
ikinci məqsədləri
ondan ibarət idi ki, Zaqafqaziyada ermənilərlə müsəlmanların yaşadıqları
ərazilər bir-birindən ayrıldı, Türkiyədən və qismən İrandan köçən ermənilərin
məskunlaşdırılması üçün torpaqlar boşaldıldı. Son 5-6 ildə onların sayı yarım milyona çatmış,
200 min nəfər isə rus idarələrinin vəkaləti ilə təbəəlik əldə etmişdi. Yelizavetpol, İrəvan və Qars
vilayətlərində ərazilərin qismən ayrılmasına nail olunmuş, torpaqların müəyyən hissəsi
boşaldılmış, həmin ərazilərdən bir çox müsəlmanlar qaçaraq canlarını qutarmışdılar”.
1
Əslində Rusiyanın hakim dairələri də 1905-1906-cı illər erməni-müsəlman iğtişaşlarından
öz məqsədləri üçün istifadə etməklə ikili oyun oynamışdılar. Çar məmurları Qafqazda güclənən
narazılıq dalğasının hökumət əleyhinə istiqamətlənəcəyindən qorxduqlarından, ermənilərin
müsəlmanların yaşadığı ərazilərdə törətdikləri qırğınlara biganə qalmış, bəzi hallarda isə onların
tərəfini saxlamaqla hər iki tərəfin gücünün etnik toqquşmalara sərf edilməsinə nail olmuşdular.
Bu məqsədlə xüsusi xəfiyyə şəbəkəsinin qurulması haqqında Ç.Zeynaloğlunun 1924-cü ildə
İstanbulda dərc edilən kitabında belə məlumat verilir:
1
Daşnaki..., səh.11.
“Yalnız azəri türkləri hələ qəflətdə idilər və iğtşaşlarda çar tərəfini saxlayırdılar.
Rusiya
hökuməti müsəlmanların bu qəflətindən istifadə edib, Peterburqdan xüsusi surətdə yüz otuz
xəfiyyə məmuru göndərərək, türklər ilə ermənilər arasında icra etdiyi propaqanda ilə biri digəri
əleyhinə silah işlətməyə təşviq və əsrlərcə yaxşı keçinən iki milləti biri digərinə qırdırdı”.
1
1905-ci il fevralın 6-da Bakıda bir nəfər azərbaycanlının ermənilər komitəçiləri tərəfindən
öldürülməsi ilə başlanan erməni-müsəlman qırğınları bir çox müəlliflərin iddia etdikləri kimi bir
təsadüf nəticəsində deyil, məhz bütün Qafqazın varlı ermənilərinin zaman-zaman cəm olduqları
bir şəhərdə planlı şəkildə baş vermişdi. Ermənilər Bakıda erməni
milyonerlərinin köməyi ilə
istədiklərinə nail olacaqlarına, Bakının neft səltənətini əllərinə keçirəcəklərinə və bundan sonra
bütün Zaqafqaziyadan müsəlmanları silah gücünə qovub Ermənistan dövləti yaradacaqlarına
əmin idilər. Fevralın 6-dan 10-a qədər Bakıda şiddətlə davam edən qırğınlar zamanı hər iki
tərəfdən tələfat min nəfərə çatsa da, ermənilərin niyyətləri baş tutmamış və məğlub olmuşdular.
2
Ermənilər fevralın 21-23-də İrəvanda da qırğınlar törətmişdilər. M.S.Ordubadi “Qanlı
illər” kitabında verdiyi məlumata görə, ermənilərin növbəti fitnəkarlığı 1905-ci il mayın 5-də
Naxçıvan qəzasının Cəhri kəndində üç nəfər müsəlmanın ağır yaralanması və mayın 7-də bir
nəfər müsəlmanın Tunbul kəndində öldürülməsi ilə yenidən qızışır. Mayın 8-də İrəvan vitse-
qubernatoru Baranovski, İrəvan şəhər qlavası Ağamolovla birlikdə Naxçıvan şəhər qlavası
Cəfərqulu xan Naxçıvanski Naxçıvana gəlirlər. Qırğınlar ara vermədiyi üçün Tiflisdən general
Əlixanov Avarski də Naxçıvana göndərilir. Ermənilər Naxçıvanda da məğlub olduqlarından
1
Cahangir Zeynaloğlu, Müxtəsər Azərbaycan tarixi, Bakı, 1992, səh. 106.
2
Ordubadi M.S., “Qanlı illər”, Bakı, 1991, səh.7.
növbəti iğtşaşları İrəvanda törədirlər. Ermənilərin məqsədi ilk növbədə İrəvan və onun ətraf
kəndlərini müsəlmanlardan təmizləmək, sonra isə M.S.Ordubadinin
təbirincə, “İrəvandan
Naxçıvana qədər yol üstə yerləşən islam kəndlərini dağıtmaqla İrəvan ermənilərini Naxçıvanda
hazır əskəri qüvvələrlə birləşdirmək, Naxçıvandan Zəngəzura kimi yol boyunda olan köyləri
dağıdıb Zəngəzur könüllüləri ilə Naxçıvandakı əsgəri qüvvəni bitişdirmək kimi alçaq
xəyallar”dan
1
ibarət idi.
Mayın 23-də ermənilərin Qarsaçay bağçasında müsəlman gənclərinə hücumu ilə İrəvanda
qırğınlar başlanır. Mayın 31-də İrəvanda qırğınlar dayandırılsa da, ermənilər ətraf müsəlman
kəndlərinə hücum etməyi qərara alırlar. Elə həmin axşam ermənilər Qırxbulaq mahalının
Gözəcik kəndinə hücum edirlər. İyunun 2-də 10 min nəfərlik erməni alayı Məngüs kəndinə
hücum edir. Dağılmış 12 müsəlman kəndinin əhalisi Təzəkəndə qaçır. Ermənilər iyunun 3-də
Güllücə kəndinə hücum edirlər. Silahsız əhali Tutiyə, Damagirməz, Kamal kəndlərinə qaçır.
Qırğınlar 18 gün davam edir. İyunun 3-də Abaran, Şörəyel, Pəmbək və Aleksandropol erməniləri
Eçmiədzin (Üçkilsə) qəzasının
Üşü kəndinə hücum edir, iyunun 8-də müsəlmanlar kəndi tərk
edirlər. İyunun 9-da ermənilər Pərsi, Nəzrəvan, Kiçikkənd, Kötüklü, Qoşabulaq, İrku, Ənkirsək,
Təkiyə kəndlərini dağıdırlar. İyunun 10-da ermənilər Eçmiədzində 10 kəndi dağıdırlar.
M.S.Ordubadi 1905-ci ildə indiki Ermənistan ərazisində ermənilərin törətdikləri soyqırımını belə
səciyyələndirmişdi: “İrəvan mahalı bir yanar dağa, vulkana dönüb nəcib islam millətini
yandırmaqda, boğmaqda idi”.
1897-ci ildə İrəvan quberniyasında azərbaycanlı əhali 313176 nəfər olduğu halda, 10
ildən sonra - yəni 1907-ci ildə 302965 nəfər qalmışdı. Deməli, 1905-ci və 1906-cı illərdə İrəvan
quberniyasında əhalinin 10 illik təbii artımından 10 min nəfər artıq azərbaycanlı qətlə
yetirilmişdi.
1
Ordubadi M.S.,
göstərilən əsəri, səh.119.
İrəvan quberniyasında öz məqsədlərinə nail olan erməni silahlı dəstələri Qarabağda
qırğınlar törətməyə başlamışdılar. İyunun 1-dən başlayan erməni hücumları nəticəsində Cəbrayıl
- Qaryakin bölgəsində Veysəlli, Qacar, Çəmənli, Arış, Qışlaq, Məzrə kəndləri
darmadağın edilir. Avqustun 16-da Şuşada qırğınlar törədilir.
1905-ci ilin noyabrında Gəncə şəhərində, Cavanşir və Qazax qəzalarında, Tiflis şəhərində
ermənilər iqtişaşlar törədərək minlərlə günahsız azərbaycanlını qətlə yetirirlər.
Erməni müəllifi S.Zavaryanın verdiyi məlumata görə həmin dövrdə Şuşa qəzasında 12,
Cavanşir qəzasında 15, Cəbrayıl qəzasında 5, Zəngəzur qəzasında 43 (cəmisi 75 kənd) müsəlman
kəndi dağıdılmışdır.
1
1906-cı ildə Tiflisdə Qafqazın canişini Vorontsov-Daşkovun təşəbbüsü ilə erməni-
müsəlman qırğınlarına son qoymaq məqsədilə sülh konfransı (məclisi) keçirilir. Həmin
konfransda müsəlman nümayəndələri Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan
bəy Topçubaşov, Ədil xan
Ziyadxanov və başqaları “Daşnaksutyun” partiyasının niyyətlərini ifşa edir, onun Qafqazda
törədilən qırğınların, terrorçuluğun təşkilatçısı və icraçısı olduqunu göstərir, rəsmi hökumət
dairələrinin bu təşkilatın əməllərinə göz yumduğunu sübuta yetirilər.
2
Lakin bu konfransın keçirilməsindən bir qədər sonra erməni silahlı dəstələri yenidən
qırğınlara başlamışdılar. Bakıda və Şuşadakı ikinci məqlubiyyətlərindən sonra “Böyük Rusiya
inqilabı söndü, biz işləri sona çatdıra bilmədik” deyə 1906-cı ilin yayında Qarabağdan Zəngəzura
yol açmaqdan ötrü İrəvan, Abaran, Aleksandropol, Şörəyel ermənilərinə teleqramlar göndərərək
əsgər toplamışdılar. İrəvandan
Zəngəzura, Zəngəzurdan Qarabağa qədər yol boyunca erməni
əhalisinin sayı olduqca az idi.
1
Заварян С., Экономические условия Карабаха и голод 1906-1907 г., Перевод с
армянского, S.Peterburq, 1907, səh.61.