Азәрбајчан елмләр академијасы милли мүнасибәТЛӘр институту

rəhbərləri öz taktikasını dəyişir. Xaricdən gətiriləcək erməniləri yerləşdirmək bəhanəsi ilə oradan 
azərbaycanlıların deportasiya edilməsinə nail olmağa çalışır. 
1945-ci ilin noyabrında Ermənistan hökumətinin vəsatətini əsas götürərək SSRİ hökuməti 
xaricdə yaşayan ermənilərin Sovet Ermənistanına köçurülməsi işinin təşkili haqqında qərar verir. 
Ermənistan hökuməti yanında repatriantların qəbulu və yerləşdirilməsi üzrə xüsusi komitə 
yaradılır və ermənilərin köçürülməsi nəzərdə tutulan ölkələrə respublika hökuməti öz 
nümayəndələrini göndərir. Artıq 1946-cı ilin əvvəlində 130 min erməni Ermənistana köçmək 
arzusunda olduğunu bildirir. “hncak” və “Ramkavar” partiyaları Ümumerməni Xeyriyyə İttifaqı 
köçürülmənin təşkili üçün 1 milyon dollar xərcləyir. 
Təkcə 1946-cı ildə Suriya, Yunanıstan, Livan, İran, Bolqarıstan və Rumıniyadan 50,9 
min nəfər, 1947-ci ildə Fələstin, Suriya, Fransa, ABŞ, Yunanıstan, Misir, İran və Livandan 35,4 
min nəfər erməni qəbul edilib Ermənistanda yerləşdirilmişdi. 
1948-ci il yanvarın 9-da “Sovet Ermənistanı” qəzeti baş  məqaləsində yazırdı: 
“Bolşeviklər Partiyası, Sovet hökuməti və  şəxsən Stalin yoldaşın qayğısı sayəsində öz doğma 
yurdundan uzun illər boyu didərgin düşərək yad ellərdə  səfilliklə  həyat keçirən 90 minə  qədər 
erməni öz doğma vətəninə - Sovet Ermənistanına qayıtmaq imkanı tapmışdır... Vətənə 
 
1
 Paşayev A., Köçurülmə, B.1995, səh. 7-8. 
2
 История армянского народа, İrəvan, 1980, səh.365. 
 
 qayıdan ermənilər böyük şadlıq və misli görünməmiş ruh yüksəkliyi ilə onlar üçün yeni olan 
həyata qoşulurlar. 
Sovet hökuməti vətənə qayıdan erməniləri aclıq və dilənçiliyinin girdabından xilas etmiş, 
onlara yeni həyat şəraiti yaratmışdır.” 
Göründüyü   kimi,    “millətlər   atası”  Stalinin sayəsində ermənilərə “yeni həyat”, 
azərbaycanlılara isl sürgünlər, didərginlik və deportasiya qismət olurdu. 
Ermənistan rəhbərləri köçürülmələrin 1946-cı ilə nisbətən 1947-ci ildə azalmasının 
səbəbini onunla izah edirdilər ki, xaricdən gələn ermənilər əsasən şəhər sakinləridir, onları dağlıq 
rayonlarda yerləşdirmək mümkün deyil, köçürülənlər isə yalnız  İrəvan və onun ətraf 
rayonlarında məskunlaşmaq istəyirlər. Ermənistan rəhbərliyi xaricdən gələn erməniləri qəsdən 
günlərlə dəmiryol stansiyalarında saxlatdırır, onlar arasında təbliğat aparırdılar ki, əgər İrəvanda 
və onun ətraf rayonlarında yerləşdirilməsələr, geriyə - xaricə qayıtmaq haqqında Moskvaya 
teleqramlar vursunlar. Onlar bütün bunların Sovet hökumətinin xarici ölkələrdə nüfuzuna təsir 
edəcəyini İ.Stalinin nəzərinə xüsusilz çatdırırdılar. Digər tərəfdən, xaricdən Ermənistana köçmək 
arzusunda olan minlərlə ermənilərin siyahısı hər gün Moskvaya təqdim edilirdi. 
Ermənistan KP MK-nın birinci katibi Q.Harutyunov “vəziyyətdən yekanə çıxış yolunu” 
Ermənistandan yüz min əhalinin Azərbaycanay keçürülməsində görür, İ.Stalindən buna razılıq 
verməsini xahiş edir. Ermənistan hökumətm köçürüləcək yaşayış  məntəqələrinin siyahısını 
əvvəlcədən hazırlamışdı. Bu siyahıya ilk növbədə  İrəvan  şəhəri və ona yaxın  Əştərək, 
Zəngibasar, Eçmiədzin, Noktemberyan, Artaşat (Qəmərli) Qarabağlar, Vedi, Yeğeqnadzor, 
Hrazdan (Axta), Əzizbəyov və s. rayonlar daxil edilmişdi. 
Ermənistan rəhbərləri Stalini başa salmışdılar ki, göçürülən azərbaycanlıları 
Azərbaycanın pambıq yetişdirilən rayonlarında, Muğan-Mil düzənliyində yerləşdirmək iqtisadi 
cəhətdən sərfəlidir. Çünki 1945-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti Kür-Araz ovalığının yenidən 
qurulması haqda qərar qəbul etmişdi. 
Ermənistandan azərbaycanlıların zorla Azərbaycana köçürülməsinə razılıq verən, isti 
iqlim  şəraiti və baxımsızlıq nəticəsində on minlərlə adamın tələf olmasında müqəssir hesab 
edilən Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Mircəfər Bağırovun məhkəməsi zamanı o, həmin 
prossesi belə  şərh etmişdi ki, 1947-ci ilin sonunda İ.Stalinin köməkçisi Poskrebışev ona zəng 
edib Stalinin onu çağırdıqını söyləyir. O, Moskvaya gedir və Stalinin qəbul otağında 
Q.Harutyunovla rastlaşır. Birlikdə Stalinin kabinetinə daxil olurlar. Stalin müqəddiməsiz filansız 
deyir: 

---

-Bağırov, bilirsən də ermənilər xaricdən Ermənistana gəlirlər. Harutyunovun da torpaı 
yoxdur. Sən öz azərbaycanlılarını oradan götür, onları  Muğanda, Mildə yerləşdirərsən. 
M.C.Bağırov deyir ki, yoldaş Stalin, bu asan məsələ deyil. İcazə verin qayıdım, Bakıda 
yoldaşlarla da məsləhətləşim. Məsələni yoluna qoymaqı götür-qoy edək. Stalin onun bu 
cavabından əsəbləşir və deyir: 
-Deyildi, əməl et! Qurtardı! 
M.C.Bağırovun Bakıya qayıtmasından bir qədər sonra yəni dekabrın 27-də SSRİ Nazirlər 
Soveti “Ermənistan SSR-dən kolxozcuların və başqa  əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz 
ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 №-li qərar qəbul edir. 
Bu qərar Ermənistanda yaşayan Azərbaycan türkləri üçün qəfil və gözlənilməz olur. 
Dekabrın 23-də qəbul edilən qərarın özü də tələsik hazırlandıqından giriş və izahat verilməmişdi. 
Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti 1948-ci il fevralın 2-də müvafiq qərar qəbul edir. 
SSRİ Nazirlər Soveti 10 mart 1948-ci ildə 4083 №-li qərara  əlavə olaraq “Ermənistan 
SSR-dən kolxozçuların  və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan  SSR-in  Kür-Araz ovalığına   
köçürülməsi ilə  əlaqədar tədbirlər haqqında 754 №-li qərar qəbul edir. Bundan sonra   
Azərbaycanda Köçürmə İdarəsi, Ermənistranda isə köçürmə komissiyası təşkil edilir. 
Ermənistan rəhbərliyinə  də elə bu lazım idi. 1948-ci ildə Suriya, Livan, Fransa, ABŞ, 
Misir, Bolqarıstan və Rumıniyadan cəmisi 10 minə yaxın erməni köçürülür. Beləliklə, xaricdən 
ermənilərin Ermənistana köçürülməsi dayandırılır. 
Ümumiyyətlə, 1946-1948-ci illərdə xaricdən Ermənistana təqribən 100 min erməni 
köçürülür.
1
 
1947-ci il 23 dekabr tarixi qərarında göstərilirdi ki, 1948-1950-ci illərdə “könüllülük 
prinsipi  əsasında” Ermənistan SSR-də yaşayan 100 min kolxozçu və digər azərbaycanlı  əhali 
Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülsün. 1948-ci ildə 10 min 1949-cu ildə 40 min və 
1950-ci ildə 50 min nəfərin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Həmin qərarın 11-ci bəndində 
göstərilirdi ki, Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, azərbaycanlı  əhalini 
Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə  əlaqədar onların boşaltdıqları tikililəri 
öz yaşayış evlərini xaricdən Ermənistana gələn erməniləri yerləşdirmək üçün istifadə etsinlər. 
Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1948-ci il 2 fevral tarixli qərarına əsasən 1948-ci ildə 
Ermənistandan köçürüləcək 10 min nəfər əhalini qəbul etmək və yerləşdirmək planlaşdırılmışdı. 
Qərarda Salyan, Saatlı, Sabirabad, Əli-Bayramlı, Puşkin Ağcabədi və  Xıllı rayon icraiyyə 
komitələrinə tapşırılmışdı ki, 1948-ci il fevralın 15-də köçürülənlərin yerləşdiriləcəyi 
kolxozlarda olan boş yaşayış evlərinin təmiri və bərpası üçün tikinti briqadaları yaratmaq, onları 
lazımi nəqliyyat vasitəsilə  təmin etmək, yaşayış evlərinin bir hissəsini köçürülənlərə vermək 
istəyən kolxozçuları aşkar etmək və uçota götürmək, kolxozlarda köçürülmə ilə əlaqədar geniş 
izahat işləri aparmaq lazımdır. 
Qərarın icra edilməsinin məcburiliyi ona gətirib çıxarmışdı ki, mülayim iqlim şəraitinə, 
bulaq suyuna adət etmiş əhalinin xeyli hissəsi  
 
1
 История армянского народа, səh. 365.  
 
Kür-Araz ovalığında ictimai binalarda yatalaqdan, qızdırmadan, malyariyadan və digər yolxucu 
xəstəliklərdən məhv oldular. 
Ümumiyyətlə, 1948-ci il noyabrın 1-nə qədər 1799 təsərrüfat, (7747) nəfər köçürülmüş, 
üstəlik, 429 ailə (2834 nəfər) köçürülməsi nəzərdə tutulan və tutulmayan rayonlardan müxtəlif 
təzyiqlərə məruz qaldıqları üçün pərakəndə halda Azərbaycana köçmüşdülər. 
Həmin ilin dekabrında 129 təsərrüfatda birləşən 462 nəfər də köçür. Onlardan 65 ailə 
Noyemberyan rayonunun Körpülü kəndinin, 64 ailə isə  İrəvan  şəhərinin sakinləri olmuşlar1. 
Ümumiyyətlə, rəsmi məlumatla 1948-ci ildə Ermənistandan Azərbaycana 6298 ailə (24631 
nəfər) köçürülmüşdür. 
1949-cu ilin sentyabrın 21-də  vəziyyətin dözülməz olduğunu nəzərə alaraq Azərbaycan 
SSR Nazirlər Soveti SSRİ Nazirlər Sovetinə müraciət edir ki, həmin il üçün köçürülmə planını 

---