Erməni tacirləri I Şah Abbas haqqında nə qədər hədyanlar yağdırsalar da,
fakt budur ki, 1605-ci
ildə onun fərmanı ilə şahlığın ərazisində pərakəndə yaşayan ermənilərin yığcam halda yaşamaları
üçün xüsusi ərazilər ayrılmışdı. Bu məqsədlə İsfahan şəhərinə yaxın ərazidə Yeni Culfa şəhəri
salınmış, burada yaşayan ermənilər üçün kilsə və monastr inşa edilmiş, onların xarici ticarətlə
məşğul olmaları üçün geniş imtiyazlar verilmişdi. Hətta Şah Abbas bu tikililər üçün xəzinədən
pul ayırmış və bu işi mükafatlandırmışdı.
2
Tezliklə ermənilər bir sıra Avropa ölkələri ilə, ilk
növbədə İtaliya, Fransa,
1
Петрушевский И.П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в
XVI - начале XIX в., Ленинград, 1949, səh. 181.
2
Байбуртян В А., Армянская колония Новой Джульфы в ХУП веке,
İrəvan
, 1969, səh. 21.
Prussiya ilə ticarət əlaqələri yaratmışdılar. Yeni Culfa tacirləri hindistanın əksər böyük
şəhərlərində koitorlar təşkil etmişdilər.
1
Erməni tacirləri varlandıqca erməni kilsələrinin var-dövləti aşıb-daşır, nəticədə onların
dövlət yaratmaq üçün iştahları daha da güclənirdi. Bu işi həyata
keçirmək üçün erməni kilsəsi
gizli olaraq Avropa ölkələrində özünə himayəçi axtarırdı. Eyni zamanda ermənilər şah sarayına
yollar arayır, şahın etimadını qazanmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Erməni tacirləri və din
xadimlərinin arzuları tədricən həyata keçirdi. Şah Abbas hətta Səfəvilər dövlətinin xarici siyasət
məsələləri ilə məşğul olmaq və Avropa ölkələri ilə diplomatik danışıqlar aparmaq səlahiyyətini
özünün müşaviri Xoca Səfər adlı bir erməniyə etibar etmişdi.
2
1608-ci ildə I Şah Abbas Xoca Səfərin başçılığı ilə Avropaya gedən nümayəndə heyəti
vasitəsilə Roma papasına, İspaniya kralına, Toskano hersoquna və Venetsiya dojuna məktublar
göndərmişdi. Toskano hersoqunun qəbulunda olarkən Xoca Səfər şahın
məktubundan əlavə
ermənilərin Roma papası və digər Avropa ölkələrinin başçılarına məktubları olduğunu
bildirmişdi.
3
Təbii ki, bu məktublarda xristian Avropa ölkələrindən Şərqdə-müsəlman
ölkələrində yaşayan xristian erməniləri öz himayələrinə götürmələri haqqında xahişlər edilmişdi.
Daha əvvələr isə erməni kilsə xadimləri katolikos Stepanos Salmastesi (Salmastlı) və Abqar
Toxatesinin (Tokatlı) başçılığı ilə müstəqil erməni dövləti yaratmaq naminə köməklik
göstərmələri üçün Avropaya nümayəndə heyəti səyahət etmişdi. Lakin nə papadan, nə də Qərbi
Avropa dindaşlarından
1
Тер-Мкртчян Л.Х., Армения под властью Надир шаха. Москва, 1963, səh. 29.
2
Байбуртян ВА., göstərilən əsəri, səh.34.
3
Yenə orada, səh.37.
ermənilərin çağırışına məhəl qoyan olmamışdı.
1
XVII əsrin ortalarında
rus dövlətinin öz
mövqeyini möhkəmləndirməsi ən yaxın xristian ölkəsi kimi erməni kilsəsinin diqqətini daha çox
cəlb etməyə başlamışdı, Yaxın Şərqə maraq dairəsi baxımından ermənilərə ən əlverişli himayəçi
Rusiya ola bilərdi.
Rus çarlarının xarakterini öyrənən ermənilər yəqin etmişdilər ki, hədiyyə adı altında
rüşvət verməklə onları öz tərəflərinə çəkə və nəticədə öz istəklərinə nail ola bilərlər. Bu zaman
İranla Rusiya arasında ticarət əlaqələri əsasən erməni tacirləri vasitəsilə həyata keçirilirdi.
Rusiyada İran ipəyi alveri ilə məşqul olan Yeni Culfalı Xoca Zakar Sarhadov 1660-cı il avqustun
28-də çar Aleksey Mixayloviçə “ermənilərə qarşı xüsusi lütfkarlığına görə”
qiymətli hədiyyələr
gətirmişdi. Bu hədiyyələrdən biri hazırda Moskva Kremlinin “Silahlar palatasında” saxlanan
“Almaz taxt”dır. Fil sümüyündən, qızıl və gümüşdən düzəldilən bu taxt incə Şərq üslubunda
işlənmişdir. Onu bəzəmək üçün 987 almaz, 1298 yaqut, 18030 Şərq firuzəsi dənəsindən istifadə
edilmişdir. Bu hədiyyənin qiyməti o vaxtkı hesabla 22598 rubl 60 qəpik idi. Bundan əlavə Xoca
Zakar rəssam Baqdan Saltanovun mis lövhə üzərində surətini çəkdiyi Leonardo da Vinçinin
“Sirli gecə” rəsmini da çara hədiyyə gətirmişdi.
2
1
Присоединение Восточной Армении к России и его историческое значение, İrəvan, 1978, səh.7.
2
Собрание актов, относящихся к обозрению истории Армянского народа, I hissə, Moskva, 1833,
səh. 328; Арзуманян А., Ока Бюракана, İrəvan, 1976, səh. 284.
Bundan sonra Rusiya ilə ticarət əlaqələri saxlayan erməni tacirləri
üçün şərikli kompaniyalar
yaratmağa hər cür şərait yaradılmış və gömrük məntəqələrindən onların gedib-gəlməsi üçün
qadağalar götürülmüşdü.
1669-cu il dekabrın 3-də İsfahandakı erməni ticarət kompaniyasından Stepan Mişsekov
və Baqdan Saltanov da hökmdarın adına hədiyyələrlə Moskvaya gedirlər.
1
1673-cü il yanvarın 7-də Xoca Zakar İsfahandan özünün ticarət xidmətçisi Stepan
Romadamskinin vasitəsilə çara 9062 rubl dəyərində bəzəkli İran malları göndərmişdi.
2
1677-ci ildə katolikos Hakop Çuqaesinin (Culfalının) rəhbərliyi ilə Eçmiədzində din
xadimlərinin yığıncağı keçirilir və Qərbi Avropaya nümayəndə heyəti göndərmək qərara alınır.
Nümayəndə heyəti İstanbula çatanda Hakop Çuqaesi ölür və nümayəndə heyəti geri qayıdır.
Bu tərkibdən yalnız atasını muşaiət edən İsrael Ori Avropaya səyahətini davam etdirir. 20 il
Avropanı gəzib dolaşan İsrael Ori İtaliyada, Fransada va Almaniyada yaşayır. Fransanın
yüksək dairələri ilə əlaqəyə girən İsrael Ori ermənilərin himayə edilməsi məsələsini qaldırır,
lakin soyuq münasibətlə qarşılaşır.
3
Avropanın real köməklik göstərməyəcəyinə əmin olan İsrail Ori bu işdə yalnız Rusiyaya
arxalanmaq qənaətinə gəlir. O, 1701-ci il oktyabrın 28-də arximandrit
Minas Vartapedlə birlikdə
Bavariya kürfüstünün (knyazının) elçisi kimi Pyotrun qəbuluna gəlir. Onlar erməni məlikləri
adından çara və şahzadəyə (çareviçə) aşağıdakı hədiyyələri gətirmişdilər:
- qırmızı məxmərlə örtülmüş, qızıl məftillə tikilmiş, kənarları qızıla çəkilmiş gümüşlə
əhatə edilmiş türk yəhəri;
- qızılı türk çulu;
- qızıla çəkilmiş gumüş türk yüyəni, gümüş dəhnə ilə birlikdə;
- türk quşqunu (quyruqaltısı);
-
misdən düzəldilmiş, qızıla çəkilmiş iki turk üzəngisi;
-tapqır və ipək parçadan qarınaltı;
1
Sobranie aktov..., I hissə, səh. 328.
2
Yenə orada, səh. 332.
3
İsqoria arşşskoqo naroda, İrəvan, 1980, səh.
- tiyəsi poladdan, qırmızı dəstəkli, qızıla çəkilmiş gümüş qablı türk qılıncı;
- qızıl məftillə tikilmiş, qızılı gümüş qapaqlı dəridən hazırlanmış gümüş su qabı və s.
Şahzadə üçün gətirilən hədiyyələr:
- süvari üçün döymə gümüşdən hazırlanmış, qızıla çəkilmiş, məxmər örtüklü qın
(məhfəzə);
- türk yayı;
-30 dənə əla düzəldilmiş türk oxu.
1
İsrael Orinin və Minas Vartapedin çara gözqamaşdıran əntiq türk mallarını hədiyyə
gətirmələri xalis erməni bicliyi idi. Onlar Pyotrun isti boqazlara çıxmaq və İstanbulu ələ
geçirmək üçün nə dərəcədə alışab-yandığını bilirdilər. Bu hədiyyələrlə onlar bu yanğını daha da
qızışdırıb alovlandırmaq istəyirdilər. İsrael Ori saraya öz proqramını -
Erməni dövləti yaratmaq
üçün İrana 25 minlik qoşun göndərməyi təklif etmişdi. Bundan sonra sarayda Zaqafqaziyaya
yürüş üçün hazırlıq işləri görülməyə başlanmışdı. Ciddi hazırlıqdan sonra 1707-ci ildə Ori
polkovnik rütbəsində 50 nəfərlik nümayəndə heyətinin başcısı kimi İrana yola düşür. Ona orada
vəziyyəti öyrənmək, xristian əhalisi arasında təbliğat aparmaq, müdafiə qalaları, ölkənin yolları
haqqında məlumat toplamaq tapşırılmışdı. Şübhə oyatmamaq üçün İsrael
Orini Şah hüseynə
Roma papasının nümayəndəsi kimi təqdim etmək qərara alınmışdı. 1709-cu ildə o, İsfahana
gəlir. 1711-сi ildə Həştərxana qayıdır və orada ölür.
2
Sonralar Minas Vartapedlə birlikdə Yesai
katolikos İsrael Orinin işini davam etdirmişdilər.