və Mülki Müdafiə Qərargahının səfərbər edib Leninakana göndərdiyi müxtəlif peşə sahibləri (69
sərnişin, 9 ekipaj) “İL-76” təyyarəsində Leninakan yaxınlığında qəzaya uğradıldı.
Lakin həmin
qəzanın səbəblərini araşdırmaq üçün nə komissiya yaradıldı, nə də ekspertlər tələb edildi.
Ermənilər isə qəzadan möcüzə nəticəsində sağ qalmış Fəxrəddin Balayevi hər yerdə
axtarmışdılar ki, yeganə şahid kimi aradan götürsünlər. Lakin hərbçi həkimlər onu qospitalda,
qadınlar yatan otaqda arakəsmənin arxasında gizlətmşdilər. Ermənistan rəhbərliyi isə təyyarə
qəzasında həlak olanların ailələrinə və Azərbaycan xalqına baş sağlıqı verməyi belə özlərinə rəva
bilmədi.
Bütün bunlara baxmayaraq, yenə də Azərbaycanın hər
yerində iməcliklər keçirilir,
zəlzələdən zərər çəkənlərə kömək məqsədilə 400412 nömrəli hesaba milyonlarla manat vəsait
toplanırdı. Zəlzələyədək Ermənistanın Amasiya, Spitak, Quqark, Stepanavan rayonlarında 20
mindən artıq azərbaycanlı girov kimi qalmışdı. Zəlzələdən bir gün əvvəl Quqark rayonun
haydarlı kəndində olmuş “Krasnaya zvezda” qəzetinin xüsusi müxbiri mayor O.Vladıkin
“Ədavət fəalları” məqaləsində yazmışdı: “Haydarlının girəcəyində yolu tankla kəsmiş zabit və
silahlı əsgərləri gördüm. Leytenant Vitali Naklonnı nəql etdi ki, onların vəzifələri ermənilərlə
azərbaycanlı əhalisi arasında toqquşmaya yol verməməkdən ibarətdir. Zabit deyir: Bütun bunlara
baxmaq ağırdır. Onlar (yəni azərbaycanlılar) faktiki olaraq blokadadırlar. Nəqliyyat işləmir.
Elektrik cərəyanı verilmir. 20
gundür ki, çörək və digər ərzaq məhsulları gətirilmir. Onlar gecə-
gündüz tankın yaxınlığında olurlar. Uzaqlaşmaqdan qorxurlar.”
1
Yetmiş ildə milli ayrıseçkilik siyasəti yürüdən Ermənistan rəhbərliyi zəlzələdən sonra da
öz çirkin əməllərini davam etdirdi. Zəlzələ zamanı həlak olmuş, ağır yaranlanmış, evləri dağılmış
azərbaycanlıların taleyinə biganə qaldı. Spitak və Quqark rayonlarının rəhbərləri həmin
rayonların hərbi komendatlarına təqdim etdikləri siyahıda azərbaycanlı kəndlərinin adlarını
siyahıdan çıxarmışdılar ki, guya artıq orda əhali yaşamır. Bununla da onları ərzaq və digər zəruri
şeylərlə təmin etməkdən, tibbi yardımdan məhrum etmişdilər.
Zəlzələ ermənilərin tamamilə silahlanması üçün fürsət verdi. Yardım
və tikinti
materialları adı altında keçmiş SSRİ-nin hər yerindən və bəzi xarici ölkələrdən Ermənistana ən
müasir silahlar daşındı. Həmin silahlarla Ermənistanla sərhəd olan və Dağlıq Qarabağın ətraf
azərbaycanlı rayonlarının əhalisi qətlə yetirildi, kəndlər yandırılıb gülə döndərildi.
Moskvanın ermənilərə arxa durması nəticəsində 1988-89-cu illərdə indiki Ermənistan
ərazisində azərbaycanlıların yaşadıqları 170 təmiz və 94 qarışıq yaşayış məskənləri boşaldıldı
(Əlavələrə bax), Ermənistanın Mehri rayonunda qalmış axırıncı azərbaycanlı kəndi - Nüvədi
kəndi (bu kənd 18.02.1929-cu ildə Zaqfederasiyanın qərarı ilə Zəngilan rayonundan qoparılıb
Ermənistanın inzibati - ərazi bölgüsünə daxil edilmişdi) 1991-ci il avqustun 8-də boşaldıldı.
Ümumiyyətlə, Ermənistanın 22 kənd,
1
“Krasnaya zvezda” qəzeti, №290, 7 dekabr 1988-ci il. 150
rayonundan və 6 şəhərindən 200 mindən artıq azərbaycanlılar tarixi-etnik torpaqlarından
vəhşicəsinə qovuldular. Ermənistanda azərbaycanlıların yaşadıqları ərazi respublika ərazisinin
(29, 8 min kv.km.) 25 faizini, yaxud təqribən 7,5 min kv.km. təşkil edirdi.
Bu isə keçmiş
DQMV-nin ərazisindən (4,4 min kv.km.) təqribən 3 min kv.km. artıqdır.
Ermənistan rəhbərliyi azərbaycanlıların təmizlənməsi aksiyasını başa çatdırdıqdan sonra,
onların yaşadıqları kəndlərin adlarının dəyişdirməyə başlamışdır. Ermənistan Respublikası Ali
Sovetinin 9 aprel 1991-ci il tarixli fərmanı ilə 90 türk mənşəli məskənlərinin adları
dəyişdirilmişdir. Bu, Ermənistanda 1920-1988-ci illər ərzində aparılan ad dəyişmə əməliyyatının
davamı hesab edilir. Təkcə 1920-ci ildən 1988-ci ilin avqustuna qədər Ermənistanda 517
azərbaycanlı yaşayış məntəqəsinin adları dəyişdirilmişdir (Əlavəyə bax).
Ümumiyyətlə, son 200 ildə indiki Ermənistan ərazisində iki mindən artıq azəri türk
yaşayış məskənləri müxtəlif yollarla (rəsmi köçürmələrlə, silah gücünə qovmaqla, soyqırım
törədərək kəndləri yandırıb xaraba qoymaqla) siyahıdan silinmiş, tarixi Azərbaycan
torpaqlarında monoetik Ermənistan dövləti yaradılmışdır.
IV FƏSİL
ERMƏNİSTANIN AZƏRBAYCANA QARŞI ƏRAZİ İDDİALARI
1. DAĞLIQ QARABAĞDA ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI
Məlum olduğu kimi, erməni siyasətçilərinin və onların “uzaqgörən”
dövlət xadimlərinin
“Böyük Ermənistan” planlarının növbəti həlqəsi Qarabağ torpaqları ilə bağlıdır. İki əsrə yaxın bir
dövr ərzində aparılan siyasətin uqurlu finalı erməniləri Dağlıq Qarabağ ərazisində də
azərbaycanlıların öz doşa torpaqlarından qovulub çıxarılması əməllərinə başlaması üçün yeni
imkanlar açdı.
1978-ci ildə Qarabağa köçüb gəlmələrinin 150 illiyini qeyd edən ermənilər, 10 il sonra
bədnam niyyətlərini aşkarlayaraq, guya bu torpaqların qədim sakinləri olmaları barədə qondarma
dəlil və sübutları ilə bütün dünyaya car çəkməyə başladılar.
Ermənilər istər Ermənistanda, istərsə də Dağlıq
Qarabağda olsun, hər addımlarını belə
planlı şəkildə atmağa çalışmış, ümumi məqsədlərinə çatmaq üçün hər şeydən və hər yoldan
istifadə etməyə cəhd göstərmişlər.
Ermənistanın keçmiş rəhbərliyi millətçi ünsürlərin fəaliyyətinə hər cür şərait yaradırdı.
Azərbaycan xalqına qarşı düşmənçilik mövqeyindən yazılmış “Ocaq” kitabı nəşr edildikdən
sonra Zori Balayan açıq-aşkar meydan oxumağa başladı. Kommunist qiyafəsinə bürünmüş
daşnak tör-töküntüləri S.Xanzadyan, S.Kaputikyan, V.Hambartsumyan və başqaları öz həqiqi
simalarını göstərdilər. Ermənistanın kütləvi informasiya vasitələri və dövrü mətbuatı bütünlüklə
millətçi ünsürlərin sərəncamına verilmişdi. Bütün bunlardan məqsəd Ermənistanın bağlı qapıları
arxasında hazırlanan və gələcəkdə “Qarabağ problemi” adı altında ortaya atılmaq üçün erməni
xalqının hissələrini qıcıqlandıraraq onu psixoloji cəhətdən “Böyük Ermənistan” proqramını
həyata keçirmək üçün səfərbər etməkdən ibarət idi.
Erməni Ümummilli hərəkatının o zamankı fəal üzvlərindən Liliya Qriqoryan 1989-cu ilin
yanvarında Münxendə çıxan “Страна и мир” jurnalındakı məqaləsində göstərir ki, “Qarabağ”
hərəkatının başında Ermənistanın o zamankı rəhbəri K.Dəmirçyan və onun əlaltıları dururdular.
Məhz onların rəhbərliyi ilə DQMV-də və Ermənistanda çıxışlar təşkil edilirdi.
Ermənistan DTK-
nın xüsusi adamları hərəkata nəzarət edirdilər. İzin itirilməsi və pərdələnməsində ziyalıların
nüfuzlu fiqurlarından (Silva Kaputikyan, Sos Sarkisyan, Henrix İkityan və s.) istifadə edilirdi.
Qorbaçovsayağı “yenidənqurmanın iqtisadi islahatlarının atası” sayılan A.Aqanbekyan 1987-ci
ilin payızında Parisdə etdiyi çıxışında “əsaslandırmışdı” ki, DQMV-nin Ermənistana
birləşdirilməsi iqtisadi cəhətdən daha səmərəlidir. Əlavə olaraq qeyd etmişdi ki, mənim
təklifimlə artıq bu məsələ üzərində xüsusi komissiya işləyir. Ölkə rəhbərinin “sağ əlinin”
ağzından çıxan bu sözlər təminat verirdi ki, DQMV-nin erməniləri ayağa qalxıb öz arzularını
bildirsələr və Vilayət XDS-nin sessiyası Ermənistana birləşmək haqqında qərar çıxarsa, məsələ
yenidənqurmanın eksperimentləri çərçivəsində həll olunacaq. Çünki Moskvadakı erməni lobbisi
ölkə rəhbərliyinin məsələni onların xeyrinə həll edəcəyinə əmin idi.
İlk
cəhd kimi, 1987-ci ilin oktyabrında guya İrəvan şəhərinin ekoloji cəhətdən
çirklənməsinə qarşı təşkil edilmiş mitinqlər zamanı DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi
haqqında çağırışlar edildi və kütləvi imzalar toplandı.
1988-ci il dekabrın 5-də Z.Balayan İrəvan şəhəri xüsusi rayonu hərbi komendatının siyasi
işlər üzrə müavini, polkovnik M.Surkovla televiziya müsahibəsində demişdi ki, biz Dağlıq
Qarabağ məsələsini ortaya atmaq üçün düz iyirmi il idi fürsət axtarırdıq.
Ancaq belə fürsəti bizə
yenidənqurma bəxş etdi. Belə çıxır ki, erməni millətçiləri bütün dövrlərdə Dağlıq Qarabağın
sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini nəzərə almadan bu məsələni ortaya atmağa həmişə cəhd
göstəriblər. Lakin inzibati-amirlik dövründə məsələn üzə çıxara bilməyiblər.
1988-ci ilin əvvəlinədək gizli fəaliyyətdə olan “Qarabağ” komitəsi, İrəvanda, onun şöbəsi
sayılan “Qrunk” komitəsi isə Xankəndində açıq-aşkar fəaliyyət göstərməyə başladı. Onların
təzyiq və təhriki ilə 1988-ci il fevralın 20-də DQMV - Xalq Deputatları Sovetinin