ermənilərdən ibarət olduğu üçün həmin ərazi Ermənistana verilməlidir. Bu zaman ÜİK(b) P
katibliyi Azərbaycan KP MK katibi M.C.Bağırovun rəyini öyrənmək üçün ona müraciət edir.
A.Harutyunovun məktub-layihəsindəki dəlliləri alt-üst edən M.C.Bağırov
bildirir ki,
əgər ermənilərin əsas götürdükləri səbəbə görə Yuxarı Qarabağın Ermənistana verilməsi
məqbul sayılırsa, nə olar, qoy DQMV-nin Şuşa rayonu istisna olunmaqla ərazisi Ermənistana
verilsin. Ancaq bir şərtlə. Elə bu arqumentə-amilə əsaslanaraq Azərbaycanlıların yaşadığı Vedi,
Qarabağlar və Yeceqnadzor rayonları Naxçıvana birləşdirilsin, habelə, vaxtilə Gürcüstana və
Dağıstana verilən Azərbaycan torpaqları geri qaytarılsın.
Bu əks təklifdən sonra həmin məsələ qapanır.
Təəssüf ki, 1988-1990-cı illərdə Azərbaycan rəhbərliyi tarixdən dərs götürmək əvəzinə,
əks tədbirlər görmək əvəzinə erməni separatçıları və ermənipərəst “Mərkəz”lə “dostluq”,
“qardaşlıq” siyasəti aparmaqı daha üstün tuturdular.
Bəzən bir sıra Qərb dövlətlərinin ikibaşlı siyasət yeritməsi, ayrı-ayrı dövlət başçılarının
ermənilərini özgə torpaqları hesabına öz ərazilərini genişləndirmək iddialarına bir mənalı şəkildə
münasibət bildirməmələri də ermənilərin bu sahədəki fəaliyyətlərinə qol-qanad verib.
Bu məsələdə istər 20-50-ci, istərsə də 1988-1992-ci illərdə Türkiyənin, Almaniyanın,
Böyük Britaniyanın mövqelərindəki qətilik ermənilərin bir çox çirkin əməllərinin qarşısını alıb.
1947-ci ildə Turkiyə ilə SSRİ arasında gedən danışınlarda ərazi məsələsi də ortaya atılmışdı. Bu
zaman Türkiyənin xarici işlər naziri Nurullah Sümer
Sovet nümayəndəsi Aleksandr
Vinoqradovun həmin təklifini “dünya ərazisinin böyük bir hissəsi olan Sovet Rusiyasının
doğrudanmı yenə də torpağa ehtiyacı var?” sualı ilə qarşılamışdı. A.Vinoqradov isə o zaman öz
cavabında demişdi: “Torpağa ehtiyacı olan Rusiya deyil, Ermənistan Sosialist Respublikasıdır”.
Beləliklə Sovet tərəfinin xahişini N.Sümer ustalıqda və kəskin şəkildə rədd etmişdi.
1987-ci ilin aprelində ABŞ-dakı erməni diasporu Amerika ictimaiyyətinə və dövlətinə
müraciət edərək, “1915-1923-cu illər erməni genosidinin milli xatirə günü” layahəsinin ABŞ
konqresində müzakirə edilib müvafiq qərar çıxarmasına tələb etdilər. Bu sahədə kütləvi
tədbirlərə əl atıldı. Türkiyənin qəti etirazından və ABŞ-ın o vaxtı dövlət katibi C.Şultsun bu
məsələyə qarşı qəti mövqeyi nəticəsində ABŞ Dövlət Departamenti konqresmenlərə məsləhət
gördü ki, ermənilərin hazırladığı qondarma 132 saylı qətnamə layihəsi qəbul edilməsin.
Belə olduğu halda,
dünya erməni lobbisi, erməni milli- siyasi partiyaları qərara gəldilər
ki, Ermənistan Sovet Respublikası Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan torpaqlarına ərazi
iddialarını yenidən gücləndirsin və bunun üçün bir sıra konkret tədbirlər planı hazırladı. Həmin
tədbirlərdən bir neçəsi bunlardır: tarixi təhrif etmək, Azərbaycanı iqtisadi və informasiya
blokadasına salmaq, Azərbaycandıları kütləvi şəkildə Ermənistandan, Dağlıq Qarabağdan qovub
çıxarmaq, dünya ictimaiyyətinin közündə vəhşi Azərbaycanlı, “əzabkeş” erməni xalqı obrazını
yaratmaq, Azərbaycan Respublikası ilə ABŞ arasındakı münasibətlərin pisləşməsi üçün hər cür
yoldan və üsuldan istifadə etmək.
Bütün bunların nəticələri isə göz qabağındadır.
Ermənilər bütün dövrlərdə Dağlıq Qarabağ amilindən sui-istifadə etməyə cəhd
göstəriblər. Nəmişə də bir qayda olaraq bu niyyətlərində uduzublar.
Söz yox ki, erməni
millətçiləri nə qədər cəhd göstərirlərsə göstərsinlər, hansı üsullardan istifadə edirlərsə etsinlər,
kimlərin himayəsinə sığınırlarsa sığınsınlar, fərqi yoxdur, bu dəfə də onların niyyətləri baş
tutmayacaq. Azərbaycan xalqı istər siyasi yolla olsun, istərsə də öz qanı bahasına,
ya beynalxalq
ictimaiyyətin obyektiv mövqeyi hesabına, ya da milli birliyə arxalanaraq özü öz doğma
torpaqlarını düşmən təcavüzündən, tapdağından azad edəcəkdir.
SON SÖZ ƏVƏZİ
Kitabın tədqiqat obyektini əsasən indiki Ermənistan və ona bitişik ərazilər, Dağlıq
Qarabağ və onun ətraf rayonları, araşdırılma tarixi isə 17-ci əsrin əvvələrindən günümüzədək
olan dövrü əhatə etmişdir. Tədqiqatın başlıca məqsədi qeyd edilən ərazilərdə Azərbaycan
türklərinin qaçqınlıq, deportasiya və soyqırım tarixini araşdırmaq, onu törədən səbəbləri açıb
göstərməkdən ibarət olmuşdur.
İstifadə edilmiş ilkin mənbə və tarixi ədəbiyyatların təhlili göstərir ki, xalqımıza qarşı
erməni təcavüzünün başlıca məqsədi tarixi Azərbaycan torpaqları hesabına erməni dövlətinin
əsasını qoymaq və sonradan müxtəlif yollarla onu genişləndirməklə “Böyük Ermənistan”
yaratmaqdan ibarətdir. Ermənilərin bu
niyyətlərinin qismən də olsa, reallaşmasında Rusiyanın və
bəzi Qərb dövlətlərinin müstəna rolu olmuşdur.
1826-1828-ci illər Rusiya-İran, 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibələrindən
dərhal sonra İran və Türkiyədən köçürülən 130 minə yaxın erməni əsasən İrəvan, Naxçıvan və
Qarabağ xanlıqlarının ərazilərində məskunlaşdırılmışdı. Həmin müharibələr nəticəsində 359
müsəlman kəndi dağıdılmış, əhalisinin xeyli hissəsi qırılmış, qalanları isə qaçqın düşmüşdülər.
Türkməkçay müqaviləsindən sonra İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində təşkil edilən Erməni
vilayətindəki 1111 yaşayış məntəqəsindən cəmisi 62 kənddə (erməni kilsələrinin ətrafında)
ermənilər yaşadılar.
Son iki yüz ildə indiki Ermənistan ərazisində Azərbaycan türklərinə qarşı həyata keçirilən
qırğınlar, deportasiya və soyqırımları nəticəsində onların yaşadıqları iki minə yaxın yaşayış
məskənləri boşaldılmışdır. Azərbaycanlıların öz əzəli torpaqlarından qovulması ilə paralel
ermənilərin onların yerində məskunlaşdırılma kampaniyası 19-cu əsrin sonunda Türkiyədə baş
qaldıran erməni separatizminin yatırılmasından sonra daha geniş vüsət almışdır. 20-ci əsrin
əvvələrində Zaqafqaziyada yaşayan 1,3 milyon erməninin 1 milyonu xaricdən gələn
ermənilərdən ibarət olmuşdur.
Həmin dövrdə “Daşnaksutyun” partiyası öz proqramında dəyişiklik edərək, fəaliyyətinin
ağırlıq mərkəzin
Zaqafqaziyaya keçirmiş, müstəqil erməni dövləti qurmaq məqsədilə silahlı
birləşmələr təşkil etmişdi.
Qafqazın canişini Vorontsov-Daşkovun ermənipərəst mövqeyindən istifadə edən
“Daşnaksutyun” partiyası İrəvan, Gəncə (Yelizavetpol) və Tiflis quberniyalarında Azərbaycan
türkləri yaşayan əraziləri təmizləmək və orada erməniləri məskunlaşdırmaq məqsədilə kütləvi
qırğınlar törətmişdilər. 1905-1906-cı illərdə əvvəlində Rusiyada baş verən iqtişaşlardan fürsət
kimi istifadə edən ermənilər əvvəlcə Bakıda, sonra isə İrəvanda, Naxçıvanda, Gəncədə,
Qarabağda, Zəngəzurda, Qazaxda və Tiflisdə dinc Azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törətmişdir.
Erməni silahlı
dəstələri
İrəvan-Naxçıvan, Naxçıvan-Zəngəzur, Zəngəzur-Qarabağ
istiqamətlərində yerləşən Azərbaycanlı yaşayış məskənlərinin əhalisini qırmaqla, qovmaqla və
həmin ərazilərdə erməniləri məskunlaşdırmaqla gələcək Ermənistan dövlətinin əsasını qoymaq
istəyirdilər. Sayları on min silahlıdan artıq olan erməni birləşmələri İrəvan şəhərində və onun
ətraf kəndlərində, Eçmiədzin (Üçkilsə )
və Şərur-Dərələyəzdə, Gəncə quberniyasının Zəngəzur
qəzasının Gorus, Qapan və Qarakilsə (Sisyan) nahiyələrində, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl, Qazax
qəzalarında kütləvi soyqırım törənmiş, 200-dən artıq Azərbaycanlı kəndini viran qoymuşlar.
1914-cü ildə Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlanmasından istifadə edərək
“Daşnaksutyun” partiyası rus ordusunun tərkibində 4 böyük silahlı birləqimə təşkil etmişdi.
Cəllad Andranikin başçılıqı etdiyi erməni dəstələri Cənubi Azərbaycanın Xoy, Urmiya və
Salmas əyalətlərində 150 minə yaxın, sonra
isə Şərqi Anadolunun Qars, Ərzurum və Ərdahan
bölgələrində 200 mindən artıq Azərbaycan türklərini uşaq, qoca, qadın arasında fərq qoymadan
qətlə yetirmiş, həmin əraziləri Çar Rusiyasının ermənilərə vəd etdiyi Ermənistan dövlztini
qurmaq üçün türklərdən təmizləmişdilər. Təkcə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti 1-ci Dünya
müharibəsi dövründə 40 min Qarslını Azərbaycana təlxiyyə edərək aclıq və ölümun caynağından
qurtarmışdı.
Rusiyada 1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra S.Şaumyan başda olmaqla özlərini
Qafqazda bolşevik hakimiyyətinin qanuni numayəndələri hesab edən ermənilər əsasən
Turkiyədən qaçıb gələn erməniləri silahlandıraraq Sovet hakimiyyətini qurmaq adı altında
Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmişdilər. Məhz həmin dövrdə yaradılmış erməni silahlı dəstələri
“bolşevik” qiyafəsində 1918-ci ilin martında Bakıda 15 minə yaxın müsəlman qətlə
yetirilmişdilər. Həmin dövrdə ermənilər Şamaxıda, Qubada, Ağsuda,
Kürdəmirdə və Lənkəranda