182
YANVAR-MART, 2010
AZERBAIJAN FOCUS
acınacaqlı hadisələr haqqında
xəbərlərin başlıqlarını tutan et-
nik münaqişədən fərqli olaraq,
ruandada və azərbaycanın
qarabağ və onun ətraf
rayonlarında münaqişə
görünməmiş miqyasda intişar
etdi və soyqırımla nəticələndi.
dövlətlərarası müharibələr bir çox hallarda etnik münaqişələrdən
ayrı araşdırılmasına baxmayaraq, hər iki növ münaqişə arasında bir
sıra oxşarlıqlar müşahidə edilir. məsələn, həm dövlətlərarası, həm
etnik müharibələrin səbəbləri siyasi və iqtisadi münasibətlər, güc-
lü hakimiyyətin yoxluğu, liderlərin legitim tələbləri, düşmənçilik
tarixçəsi, psixoloji durum və özünəməxsusluq kimi təsvir oluna
bilər. Bundan əlavə, həm dövlətlərarası, həm də etnik münaqişələrdə
həmin müxtəlif faktorlardan biri daha mühüm rol oynayır və bir çox
hallarda digər çoxsaylı faktorlar bir-biri ilə mürəkkəb və əvəzlənən
formada özünü büruzə verir.
“Etnik mənsubiyyət” nə deməkdir?
Beynəlxalq siyasətdə etnik mənsubiyyət və etnik münaqişənin
faydalı şəkildə müzakirəsinə aparan aydın ilkin şərt etnik qrup ter-
mininin düzgün şəkildə müəyyən edilməsidir. etnik münaqişələrin
bu qədər çox yer tutduğu gündəlik xəbərlərdən belə bir təəssürat
yaranır ki, sanki hər kəs etnik terminin nə olduğunu aydın şəkildə
anlayır. lakin ilkin qavrama yanlışdır. məsələn, 90-cı illərin
əvvəlində keçmiş yuqoslaviya ola bilsin dünyada ən çox reklam
edilən “etnik” münaqişə məkanı olmuşdur. Hətta bu halda mübahisə
oluna bilər ki, etnik mənsubiyyətin buna heç bir aidiyyəti yoxdur.
“yuqoslaviyada etnik müharibə fərqli fiziki cəhətlərə, ayrıca an-
tropoloji və ya irqçi mənşəyə malik olmayan üç icma (müsəlmanlar,
xorvatlar və serblər) arasında baş verdi. yuqoslaviyadakı xalqların
hər birinin eksklüziv və istisna xarakterli mövcudluğu məfhumu
ixtira edilmiş kəlamdır.”
1
Bir çox hallarda etnik qrupun məhz
həmin cəhətlərlə müəyyən edilməsinə baxmayaraq, onun müəyyən
1. William Pfaff, an
Invitation to War,” Foreign affairs 72, summer 1993,
səh.101.
Məsələn, 90-cı illərin əvvəlində keçmiş
Yuqoslaviya ola bilsin dünyada ən çox
reklam edilən “etnik” münaqişə məkanı
olmuşdur. Hətta bu halda mübahisə ol-
una bilər ki, etnik mənsubiyyətin buna
heç bir aidiyyəti yoxdur.
YANVAR-MART, 2010
183
fərqləndirici fiziki və ya “irqi” xüsusiyyəti olmalıdır. lakin bu hal-
da vəziyyət belə olmamışdır.
Konstruktivist perspektivə uyğun gələn etnik qruplar sosial
baxımdan qurulmuş və ya “fərz edilən icmalar” kimi görünə bilər.
2
Bununla belə, bu cür etiraf hər hansı qrup özünü etnik bir qrup kimi
qələmə verdiyi təqdirdə müəyyənedici strategiya ilə nəticələnə bilər.
məsələn, etnik mənsubiyyət haqqında bir tərifdə qeyd edilir ki,
“o, obyektiv mədəni və ya regional meyarlara əsaslanan müştərək
özünəməxsusluğun subyektiv formasıdır”.
3
digər tədqiqatçı bu
strategiyanı daha ifrat və sadə səviyyədə görür. qeyd edir ki, etnik
qrup “özlərini digər qruplardan mədəni xüsusiyyətlərə görə fərqli
hesab edən şəxslərdən ibarət qrupdur”.
4
etnik özünəməxsusluğun
subyektiv təbiəti mühüm hesab edildiyi halda, obyektiv meyar-
lar əsasında bir çox subyektiv qaydada müəyyən edilmiş etnik
qrupları qeyd etmək olar. məsələn, son zamanlar etnik azlıqların
hərtərəfli öyrənilməsi (etnik qrup hesab edilən) icma qruplarını
“ümumi dəyərlərə, ortaq təcrübə və mədəni cəhətlərə əsaslanan,
fərqli və sarsılmaz kollektiv özünəməxsusluğa malik olan şəxslər
kimi müəyyən edir”.
5
Bu layihə etnik qrupları müəyyən etmək
məqsədilə nisbətən xüsusi, mədəni beş cəhətdən istifadə edir:
1. dil,
2.
sosial ənənələr,
3. din,
4. fiziki görünüş,
5. yaşayış regionu.
Bu müzakirə məqsədi üçün biz etnik qrupu dil, ənənələr, dini
baxışlar, fiziki görünüş və yaşayış regionu baxımından özünü fərqli
görən qrup kimi müəyyən edəcəyik.
2.
Benedict anderson, Imagined Communities: reflections on the Origin and
spread
of nationalism, london, Verso, 1983.
3. timothy Frye, `etnicity, soverenity and transition from non-democratic
rule`, journal
of International affairs, 45 Winter 1992, səh.602.
4. stephen ryan, ethnic Conflict and International relations, Brookfield, dart-
mouth
Publishing, 1990 səh.xiii.
5. ted robert Gurr, People Versus states: minorities at risk in the new Cen-
tury, Washington, usIP, 2000, səh.5.