Mədəd Çobanov
42
Midiya (e.ə.VII əsrin sonlarından e.ə.550-ci illərə qədər), Atro-
patena (e.ə.IV əsrin 20-ci illərində yaranmıĢ və bizim eranın I
əsrində süqut etmiĢdir), Albaniya (e.ə. IV əsrdə yaranmıĢ və bizim
eranın VIII əsrində süqut etmiĢdir), ġirvanĢahlar (510-1538-ci
illər), Atabəylər (1136-1225), Elxanilər (1258-1357), Qaraqoyun-
lu (1410-1468), Ağqoyunlu (1468-1501), Səfəvilər dövləti (1501-
1736); xanlıqlardan Gəncə, Bakı, Qarabağ, Ġrəvan, Naxçıvan,
Təbriz, Ərdəbil, Marağa və s. qeyd etmək olar.
XX əsrdə isə tale xalqımızın üzünə üç dəfə parlaq səhifələr
açmıĢ, xalqımız öz dövlətçilik ənənələrini bərpa etmiĢdir. Quzey
Azərbaycanında xalqımız Rusiya müstəmləkəsindən azad olub.
1918-1920-ci illərdə 114 min kv.km-lik ərazisi olan Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətini yaratmıĢ, ikinci dəfə xalqımız bədnam Sovet
imperiyasının 70 illik əsarətindən azadolub, öz dövlətçiliyini
yenidən bərpaetmiĢ və 1991-ci ildə isə 86,6 min kv.km-lik əraziyə
malik olan Müstəqil Azərbaycan Respublikasını qurmuĢdur. Ġndi
ölkəmizin dünya ölkələri arasında öz ünvanı, öz mövqeyi vardır.
Buna baxmayaraq, Ermənistan öz tarixi havadarlarının yaxından
köməkliyi ilə ölkəmizin ərazisinin 20 faizini iĢğal etmiĢ və indi də
iĢğal altında saxlamaqdadır (Əlbəttə, tarixi havadarlarının - Rusiya
Federasiyasının qeyri-rəsmi diktəsi və köməyi ilə).
XX əsrin ortalarında Böyük Azərbaycanın güneyində də
xalqımıza xoĢbəxtlik yenidən gülmüĢ, 300 min kv.km-dən çox
ərazisi olan Güney Azərbaycanında Azərbaycan Milli Məclisi və
hökuməti yaradılmıĢ və bu hökumət 1945-1946-cı illərdə fəaliyyət
göstərmiĢ və farslar tərəfindən yenidən iĢğal olunmuĢ və xalqı-
mızın bu dövlətçiliyinə də son qoyulmuĢdur...
Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru
43
TARĠXĠ AZƏRBAYCAN DÖVLƏTLƏRĠ
VƏ DÖVLƏT QURUMLARI
Tarixin ənqədimdövrlərindən üzübəri Azərbaycan əra-
zisində onlarla müxtəlif müstəqil dövlət qurumları yaranmıĢ, möv-
cud olmuĢ və müəyyən tarixi - ictimai hadisələrlə əlaqədar olaraq,
ya süqut etmiĢ, ya parcalanmıĢ, ya da onun əvəzində yeni bir döv-
lət qurumu yaradılmıĢdır. Azərbaycan dövlətlərinin yaranması və
mövcud olduğu tarixi aĢağıdakı mərhələlərə bölmək olar:
I. AZƏRBAYCANIN ƏN QƏDĠM
DÖVR DÖVLƏTLƏRĠ:
1. ARATTA - Tarixi Azərbaycan ərazisində yaranmıĢ ilk dövlət.
Bu dövləteramızdan əvvəl III minilliyin birinci yarısında yaradıl-
mıĢ və ikinci yarısında süqut etmiĢdir.
2. LULLUBĠ - Tarixi Azərbaycan ərazisində yaranmıĢ ikinci döv-
lət. Bu dövləteramızdan əvvəl XXIII əsrdə yaranmıĢ və eramız-
dan əvvəl XX əsrdə süqut etmiĢdir.
3. KUTĠUM - Bu dövləteramızdan əvvəl III minilliyin ikinci yarı-
sında yaranmıĢ və eramızdan əvvəl 2104-cü ildə süqut etmiĢdir.
4. SU ÖLKƏSĠ (dövləti) - Bu dövlət qurumu eramızdan əvvəl II
minillikdə mövcud olmuĢdur.
5. TURUKKUM - Bu dövlət eramızdan əvvəl II minilliyin əv-
vəllərində mövcud olmuĢdur.
6. MANNA DÖVLƏTĠ - Bu dövlət eramızdan əvvəl IX-VII əsr-
lərdə mövcud olmuĢdur.
Manna dövlətinin ərazisində bir sıra xirda dövlət qurumları da
mövcud olmuĢdur.
7/6 ZAMUA - eramızdan əvvəl IX əsrdə mövcud olmuĢdur.
8/6 MAZAMUA - eramızdan əvvəl IX əsr
9/6 GĠLZAN - eramızdan əvvəl IX əsr
10/6 ALLABRĠA - eramızdan əvvəlIX əsr
Mədəd Çobanov
44
11/6 KARALLA - eramızdan əvvəl IX əsr
12/6 MEĠġTA-MESĠ - eramızdan əvvəl IX əsr
13/6ALATEYE - eramızdan əvvəl IX əsr
14/6 SURĠKAġ - eramızdan əvvəl IX əsr
15/6 MĠSSĠ - eramızdan əvvəl IX əsr
16/6 KALĠBUNDA - eramızdan əvvəl IX əsr
17/6 UĠġDĠġ - eramızdan əvvəl IX əsr
18/6 BUġTU - eramızdan əvvəl IX əsr
19/6 QARA - SANQĠBUQĠ - eramızdan əvvəl IX əsr
20/6 ZĠKĠRTU - eramızdan əvvəl IX əsr
21/6 AĠDĠA - eramızdan əvvəl IX əsr
22. MĠDĠYA - Bu dövlət eramızdan əvvəl VII əsrin sonlarında ya-
ranmıĢ və eramızdan əvvəl 550-ci ildə süqut etmiĢdir.
II. AZƏRBAYCANIN QƏDĠM DÖVR
DÖVLƏTLƏRĠ:
23. ATROPATENA - Bu dövlət eramızdan əvvəl IV əsrin 20-ci
illərində yaranmıĢ və I əsrdə süqut etmiĢdir.
24. ALBANĠYA - Bu dövlət eramızdan əvvəl IV əsrdə yaranmıĢ
və bizim eranın VIII əsrində süqut etmiĢdir.
III. AZƏRBAYCANIN ORTA ƏSRLƏR
DÖVRÜ DÖVLƏTLƏRĠ:
25. ġĠRVANġAHLAR - Bu dövlət 510-cu ildən 1538-ci ilə kimi
mövcud olmuĢdur.
26/1 Ġlk ġirvanĢahlar sülaləsi VI-IX əsrlərdə hakimiyyət baĢında
olmuĢdur.
27 /2 MƏZĠYƏDĠLƏR - Bu sülalə 861-1027-ci illərdəhakimiyyət
baĢında olmuĢdur.
28 /3KƏSRANĠLƏR - Bu sülalə 1027-1382-ci illərdəhakimiyyət
baĢında olmuĢdur.
Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru
45
29/4 DƏRBƏNDĠLƏR - Bu sülalə 1382-1538-ci illərdəhakimiy-
yət baĢında olmuĢdur.
IX ƏSRDƏ ƏRƏBLƏRDƏN ASILI ОLAN DÖVLƏT
QURUMLARI (KNYAZLIQLAR):
30/1 SÜNĠK -IX əsr
31/2 VARSAN - IX əsr
32/3 BEYLƏQAN - IX əsr
33/4 QƏBƏLƏ- IX əsr
34/5 ġƏKĠ - IX əsr
35. SACĠLƏR - Bu dövlət 879- 941-ci illərdə mövcud olmuĢdur.
36. SALARĠLƏR - Bu dövlət 941-981-ci illərdə mövcud olmuĢ-
dur.
37. ġƏDDƏDĠLƏR - Bu dövlət 971-1088-ci illərdə mövcud ol-
muĢdur.
38. RƏVVADĠLƏR - Bu dövlət 979-1054-cü illərdə mövcud ol-
muĢdur.
39. AĞSUNQURLAR - Bu dövlət 1122-1228-ci illərdə mövcud
olmuĢdur.
40. SƏLCUQLAR - Bu dövlət 1038-1157-ci illərdə mövcud
olmuĢdur.
41. ATABƏYLƏR-ELDƏGĠZLƏR - Bu dövlət 1136-1225-ci
illərdə mövcud olmuĢdur.
42. ELXANĠLƏR (HÜLAKÜLƏR) - Bu dövlət 1258-1357-ci
illərdə mövcud olmuĢdur.
43. CƏLAĠRĠLƏR - Bu dövlət 1341-1410-cu illərdə mövcud
olmuĢdur.
44. QARAQOYUNLU - Bu dövlət 1410-1468-ci illərdə mövcud
olmuĢdur.
45. AĞQOYUNLU - Bu dövlət 1468-1501-ci illərdə mövcud
olmuĢdur.
46. SƏFƏVĠLƏRĠN ƏRDƏBĠL HAKĠMĠYYƏTĠ - Bu dövlət XV
əsrin sonlarında olmuĢdur.
Dostları ilə paylaş: |