Mədəd Çobanov
10
nəməxsus ―keçid ünsiyyəti‖ni Azərbaycan türkçəsi yaratmıĢ və bu
iĢdə bir körpü rolunu oynamıĢdır.‖ (Bax: R.V.Özyürək, ―Azər-
baycanda təhsil alan Türkiyəli tələbələrin dil problemləri‖ adlı
doktorluq dissertasiyası, Bakı, 2005, səh.5)
― Bildimiz kimi, qulağa ən
musiqili, ahəngdar dillərdən biri
Azərbaycan dilidir. Azərbaycanın böyük Ģəhərlərində Azərbaycan
ədəbi dilinin səviyyəsi yüksəkdir. Bununla yanaĢı, ölkənin bütün
coğrafiyasında deyimlərlə (idiom, ibarə, atalar sözü, zərb-məsəl-
lər, hikmətli sözlər. – M.C.) zəngin xalq dili inkiĢaf etmiĢdir.‖
(Yenə orada, səh. 112).
Yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz yazılı mənbələr arasında
ən çox diqqəti cəlb edən lüğətlərdən biri də dövrünün görkəmli
lüğətĢünası olan Ġbn Mühənnanın təxminən 1338-1340-cı illərdə
yazdığı ―Hilyətül – insan və Həllbətül - lisan‖ adlanan məĢhur lü-
ğətidir. Bu əsər elm aləminə P. Melioranskinin ―Arab filoloq o tu-
retskom yazıke‖ adlı doktorluq dissertasiyasını yazdıqdan sonra
türkologiyada geniĢ yayılmıĢ və böyük Ģöhrət tapmıĢdır. Müəllif
bu lüğətin ərəb ələfbası ilə Azərbaycan türkçəsində yazıldığı barə-
də ilk dəfə məlumat verilmiĢdir. Avropa kitabxanalarından bu lü-
ğətin beĢ nüsxəsi tapılmıĢdır. Qədim türk yazılı abidələrinin dili və
M. KaĢğarlının ―Divani–lüğət–it türk‖ və digər abidələrlə səsləĢən
bu lüğətdə yüzlərlə türk mənĢəli terminlər vardır: xaqan (hökm-
dar, ĠML, 32), il \\ el (el, ölkə. ĠML, 33), katun (xatun, bəy arvadı,
qadın, ĠML, 39), sözçü (elçi, ĠML,63) terken ( hökmdar xanımı:
hökdar, ĠML,71) və.s.
Yaxud, Aqor Martamyan – (Maltalı erməni, türkoloq alim,
Mirzə Məlkum xanım xələfi) 1922-ci ildə Ankarada ərəb
əlifbasının dəyiĢdirilməsinə həsr olunmuĢ konqresdə çox canfə-
Ģanlıq göstərir, konqresdəki məruzəsində ―türk dili və əlifbasının
qədimliyindən, görəlliyindən danıĢır. O, ―Türk dilinin qədimliyi
və etimoloji əhəmiyyəti‖ məqaləsində türk dili ilə bağlı hər cür
yeniliyə qarĢı çıxır və qeyd edir ki, Avropa mənĢəli sözlərin böyük
qatları etimoloji cəhətdən türk dilindən alınmıĢdır. Alim ―su‖
sözünü örnək göstərməklə ―S – d‖ əvəzlənməsi vasitəsilə bu sözün