Azərbaycan atatürk məRKƏZİ

Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 
 
 
11 
çin,  yapon,  monqol,  udmurt,  fin-uqor,  madyar,  mordov,  buryat, 
tunqus,  mancur,  slavyan,  sanskrit,  yunan,  latın  və  erməni 
dillərində müxtəlif Ģəkildə mənimsənilərək iĢlədilir, - deyir. (Bax: 
Ġ.H. Hacıyeva, Azərbaycanda dil quruculuğu məsələləri, doktorluq 
dissertasiyası, Bakı, 2007, səh.45-46). 
XX  əsrin  əvvələrində  Ana  dilimizin  yad  ünsürlərdən 
təmizlənməsi,  səlisləĢdirilməsi,  saflığı  və  sabitləĢdirilməsi  uğrun-
da gedən qızğın mübarizələr dövründə Ģairlərimiz və yazıçılarımız 
da, jurnalistlərimiz də xalqımızın milli mənafeyi baxımdan  milli 
sərvətimiz olan ədəbi dilimizin milliliyini müdafiə edən ön cəbhə-
də olmuĢlar.  Bu sahədə Ģairlərimizdən M. ġəbüstərinin və S. Rüs-
təmin poeziyasına nəzər salmaq yerinə düĢərdi:  
M. ġəbustəri: 
                        ― Su deyibdir mənə əvvəldən anam, ab ki yox, 
Yuxu öyrətdi uĢaqlıqdan mənə, xab ki yox.....‖ 
 
S. Rüstəm: 
                           ―Dünən Ģerimizin bəlli yarası. 
                            TutulmuĢdu ərəb-fars bəlasına. 
                            Mən yaxın qoymaram ərəbi-farsı 
                            Doğma Ģerimizin gül bağçasına‖. 
 
 Yuxarıda  deyilənlərdən  göründüyü  kimi,  türklüyümüzün 
– azərbaycançılığın yenidən oyanıĢı baxımdan, Türk ədəbi dilləri-
nin  birliyinə  doğru  istiqamət  götürmək  əslində  kök  Türkə,  Ulu 
Türkə qayıdıĢ deməkdir, ümumilikdə isə, Türk  təfəkkürünə, Terk 
düĢüncəsinə,  Türk  mədəniyyətinə  və  mənəviyyətinə,  Türk  inamı 
və inanıclarına, adət-ənənələrinə müasirlik baxımdan yenidən nə-
zər salmaq deməkdir. Bu isə dili bir, dini bir olan qardaĢ türk xalq-
larının  Türk  dünyasına  inteqrasiya  enməsinə  və  qloballaĢmasına 
aparan ən iĢıqlı yoldur... Bu iĢıqlı yol gələcəkdə Türk xalqlarının 
Dünya  qloballaĢma  axınına  qoĢulmasında  ən  parlaq  Ulduz  ola 
bilər... 

---

Mədəd Çobanov 
 
 
12 
 
Ümumtürk  tarixinə  dərindən  nəzər  saldıqda  belə  qənatə 
gəlmək  olur  ki,  Türk  imperiyaları  və  dövlətləri  о  vaxt  güclü, 
qüdrotli olub ki, Mete Xaqan, Atilla, Ġldırım Bayazit, ġah Ġsmayıl 
Xətai,  Mustafa  Kamal  Atatürk  və  Heydər  Əliyev  kimi  görkəmli 
dövlət xadimləri, siyasətçıləri və diplomatları özlərinin idarəetmə 
sistemində türklüyü, türk birliyini, türk ənənələrini daim gündəm-
də saxlamıĢlar, türklüyün milli ənənələrinə sadiq qalmıĢlar. Bu da 
onların  öz  fəaliyyətlərində  böyük  qələbələr  və  uğurlar  qazanma-
sına geniĢ imkan vermiĢdir. 
 
TÜRK DĠLLƏRĠNĠN, О CÜMLƏDƏN  
AZƏRBAYCAN-TÜRK DĠLĠNĠN MĠLLĠLƏġMƏSĠ 
TARĠXĠNƏ DAĠR 
 
Türk dillərinin milliləĢməsi tarixinə nəzər saldıqda məlum 
olur  ki,  hələ  eramızdan  əvvəlki  minilliklərdə  ümumtürk  xalqı  tə-
Ģəkkül  tapdığı  kimi,  onlara  ünsiyyət  vasitəsi  kımi  xidmət  edən 
ümumtürk  dili  də  təĢəkkül  tapmıĢdır.  Bu  da,  hər  Ģeydən  əvvəl, 
xalqlarımızın milli sərvəti olan ümumtürk, eləcə də, Azərbaycan - 
türk  dilinin  təĢəkkül  tapmasına,  əsrlərdən-əsrlərə  inkiĢaf  edərək, 
bu günümüzə qədər gəlib çatmasına geniĢ imkan vermiĢdir. Artıq, 
türk  dilləri,  demək  olar  ki,  tam  mənası  ilə  milliləĢmə  prosesini 
baĢa çatdırmıĢ və indi isə türk dillərinin birliyinin vahid ümumtürk 
dili kimi milliləĢmə - ümumiləĢmə astanasına qədəm qoymuĢdur. 
Bəs, milliləĢmə nə deməkdir? 
MilliləĢmə  dedikdə,  hər  Ģeydən  əvvəl,  insanların  tarixən 
dil,  ərazi,  mədəniyyət,  iqtisadi  həyat  tərzi  və  psixoloji  baxımdan 
ümumi psixikası (ruha, ruhi aləmə) əsasında təĢəkkül tapmıĢ bır-
liyi və ya cəmiyyəti nəzərdə tutulur. Yəni, eyni ünsiyyət vasitəsinə 
- dilə malik olan insanların müəyyən bir ərazidə - ölkədə məskun-
laĢması  və  dövlət  -  idarəetmə  qurumu  yaratması  və  onu  inkiĢaf 
etdirməsi nəzərdə tutulur. 
Bundan baĢqa, dilimizdə milliləĢmənin əsasını təĢkil edən 
«Milli»  sözü  də  geniĢ  Ģəkildə  iĢlənməkdədir.  Mılli  dedikdə,  hər 

---

Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 
 
 
13 
Ģeydən əvvəl, ilk növbədə millətə aid olan, millətə məxsus olan, 
millətə xas olan səciyəvi xüsusiyətləri ifadə edən milli mədəniyyət 
birliyi  bir  ölkəyə  və  ya  dövlətə  aid  olan  dövlət  rəmzlərı  (Dövlət 
bayrağı, Gerb, Himn); həmçinin, ayrıca, kiçik bir qəbiləyə, tayfaya 
aid olan milli rayon nəzərdə tutulur. 
MilliləĢmə  dedikdə,  həmçinin,  millətpərvər  və  millətpər-
vərlik  anlayıĢları  da  yada  düĢür.  Millətpərvər  dedıkdə  isə,  mil-
lətini,  xalqını  sevən;  millətinə  və  xalqına  məhəbbəti  olan;  milli 
azadlıq  hərəkatının  iĢtırakçısı  olan  mənaları  baĢa  düĢülür.  Mil-
lətpərvərlik  dedikdə  isə,  millətini  və  xalqını  sevmə;  millətınə  və 
xalqına məhəbbəti olma mənası anlaĢılır. 
MilliləĢməyə  bu  baxımdan  yanaĢdıqda,  bu  mülahizələri 
XX  əsrin  son  rübündə  və  XXI  əsrin  ilk  onilliyində  tez-tez  Tür-
kiyədə, Azərbaycanda və digər türk ölkələrində fəaliyyət göstərən 
Atatürk  Mərkəzləri,  ayrı-ayrı  Türk  ölkələrində  keçirilən  Ümum-
türkoloji Qurultaylar və elmi simpoziumlar, hətta, Türk dövlətləri 
və cəmiyyətlərinin dostluq, qardaĢlıq və əməkdaĢlıq Qurumlarının 
fəaliyyətini də xüsusi qeyd etmək olar. Bu mənada, 17-19 noyabr  
2007-ci  ildə  Bakıda  keçirilən  Türk  dövlətlərinin  və  Cəmiyyətlə-
rinin XI dostluq, qardaĢlıq və əməkdaĢlıq Qurultayının müzakirə 
etdiyi və qəbul etdıyi Qətnamənin də böyük əhəmiyyəti vardır.  
Əlbəttə,  istər  Türk  dillərinin,  istərsə  də  Azərbaycan-türk 
dilinın milliləĢməsi yolunda ən mühüm amil düĢüncəmizin - milli 
konsepsiyamızın,  milli  metodologiyamızın  milliləĢməsi  əsas  və 
ilkin  mərhələ  olmalıdır.  Ümummilli  liderimiz  H.Əliyevin  obrazlı 
dili ilə desək: «Müstəqil Azərbaycan Dövlətinin əsas ideyası azər-
baycançılıqdır». Bu müqəddəs kəlamı eyni ilə digər Türk xalqları-
na da Ģamil etmək olar. Yəni, Qazaxıstanda qazaxçılıq, Özbəkis-
tanda özbəkçilik, Türkmənistanda türkmənçilik, Qırğızıstanda qır-
ğızçılıq, eləcə də, dıgər türk dilli respublikalarda və türklərin yığ-
cam halda yaĢadıqları məkanlarda da türklük ideyası – konsepsi-
yasının inkiĢaf etdirilməsi daim gündəmdə olmalıdır. Onu da qeyd 
etmək lazımdır ki, Türk dövlətlərinin milli konsepsiyası, hər Ģey-

---