Azərbaycan atatürk məRKƏZİ
Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru
- 2.Azərbaycan - Türk yazılı ədəbi dili və onun təĢəkküllü tarixi
- Mədəd Çobanov
- Xətai bu baxımdan, gənclərə nəsihətində yazmıĢdır: «Vətənimin bir ovuc torpağını bir ovuc altundan, dili
Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 17 ədəbi dilimiz də milliləĢmə mərhələsinə qədəm qoymuĢdur. Bızim mılli düĢüncələrimiz inkiĢaf etdikcə tarixən xalqımızın təĢəkkül tapmıĢ elmi-fəlsəfi görüĢləri də, etik-estetik görüĢləri və duyum- ları da, azərbaycançılıq ideyası da gündən-günə milliləĢmə yönü- münə istiqamət götürmüĢdür. Bu mənada,milliləĢmə bizim həyat devizimiz olmalıdır. 2.Azərbaycan - Türk yazılı ədəbi dili və onun təĢəkküllü tarixi Dilçilık tarixindən məlum olduğu kimi, Altay dilləri ailə- sinin təsnifindən aydın olur ki, bu dil ailəsinə daxil olan bütün türk dilləri mənĢəcə bir-birinə qohum olduğu kimi, onların dil əsası da (yəni, əsası və ya ulu dili), dilçilik əsası da (səs tərkibi, əsas lüğət fondu, qrammatik quruluĢu) bir-bırinə yaxındır. Əlbəttə, bütün bunlar Altay dılləri ailəsinə daxıl olan bir neçə dilin, о cümlədən Azərbaycan - türk və Osmanlı türk dillərinin tarixin müəyyən mərhələsində digər türk dillərinə nisbətən sürətlə inkiĢafına və həmin dillərdən özünün iĢləkliyinə, anlaĢıqlığına, digər türk xalq- ları tərəfindən baĢa düĢülməsinə, aydınlığma, zənginliyinə və sa- bitliyinə görə fərqlənmiĢ və xüsusi mövqeyə malik ola bilmiĢdir. Deməli, Türk dillərinin hamısıınn mənĢəcə bir-birinə qo- humluğunu və tipoloji cəhətdən eyni qrupa -aqqlütinativ dillər qrupuna daxil olmasını nəzərə aldıqda belə qənaətə gəlmək olur ki, Altay dılləririn Altay epoxası (b.e.ə. və bizim eranın III əsrinə kimi), Hun epoxası (bizim eranın III-V əsrləri) və Erkən orta əsrlər türk epoxası (V-X əsrlər) dövrlərinə aid olan bütün yazılı mənbələrində türk dillərinin hamısının az-çox dərəcədə payı var- dır. Yəni, həmin yazılı abidələr türk dillərinin hamısının ortaqlı mənbələri kimi tanınmalı və hər bir türk xalqı ondan bəhrələnmə- lıdir. Bu mənada, dılimizin milliləĢməsi prosesinə tarıxi yönüm- də yanaĢmaq lazımdır. Yəni, milliləĢmə prosesini qədim türk - yazılı abidələrindən - Orxon -Yenisey yazılarından baĢlamaq və Mədəd Çobanov 18 XI-XII əsrlərdə mövcud olan türkdilli yazılı abidələrin təhlili ilə davam etdirmək; Türk dillərinin bütün bölgələri (Qafqaz, Kiçik Asiya, Orta Asiya, Ural - Volqaboyu) arasındakı əlaqələrin sah- mana salınması iĢində Azərbaycan -türk dılinin həm Orta Asiya, həm də Kıçik Asiya türkləri arasındakı əlaqələrinin aparıcı rola malik olmasını xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Bu da təsadüfi deyil. Çünki Azərbaycan özünün coğrafı mövqeyinə görə, Türk dünyasının mərkəzi bölgəsində yerləĢir. Odur ki, Azərbaycan - türk dili digər türk dilləri ilə geniĢ mənada əlaqə yaratmaq imka- nına malikdir. Məhz bütün bunlar da «ədəbi dildə sistemləĢən azərbay- cançılıq (milliləĢmə. - M.Ç) göstəriciləri XVI-XVIII əsrlərdə öz keyfıyyətini hiss etdirır... ümumxalq dilinin coğrafı sabitliyi və müəyyənlıyi onun daxili bütövlüyü üçün Ģərt olub, sürətlə təĢək- kül tapan milli ədəbi dilin əsasında durmasına təsir edir» (N.Cə- fərov). Əlbəttə, bu mərhələdə ġ.I.Xətainin dövründə Azərbaycan - türk dılinə dövlət qayğısı göstərilməsi, onun rəsmi dövlət dili statusuna malik olması da dilimizin milliləĢməsi prosesində güclü təsir etməsinin də böyük rolu olmuĢdur. Burada yeri gəlmiĢkən, Türk dilləri arasında ilk dəfə Azər- baycan - türk dilində milliləĢmə meyllərinin daha da güclənmə- sinə dəlalət edən bir faktı da qeyd etmək yerinə düĢərdi. Məsələn: XIX əsrdə Çar Rusiyasının paytaxtı Peterburq dövlət idarələrinə göndərilən məktublar həm Azərbaycan türkləri, həm də Qafqazda məskunlaĢmıĢ digər xalqlar tərəfindən Azərbaycan - türk dilində yazılırdı. ġübhəsiz ki, bu da dilimizin milliləĢməsi prosesinə müəyyən dərəcədə təsir edirdi. Bu da, hər Ģeydən əvvəl, belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, artıq, ədəbi dilimizdə milliləĢmə prosesi XVIII əsrdə özünün ən yüksək zirvəsinə istiqamət götür- müĢdür. Burada bir epizodu xatırlamaq da yerinə düĢərdi. Dili- mizin gələcək taleyini qabaqcadan görən, dahi dövlət xadimi, əvəzolunmaz hərbi sərkədə, görkəmli Ģair ġah Ġsmayıl Xətai, ilk növbədə, doğma ana dilində - Azərbaycan - türk dilində yazmaqla, Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 19 klassik poeziyanın klassik nümunələrini yaradır və beləliklə, digər Ģair soydaĢlarına nümunələr göstərirdi. Həmçinin, Azərbaycan - türk ədəbiyyatını dil baxımdan milliləĢdirmək, vahid bir istiqa- mətə yönəltmək məqsədi ilə ədəbi məclis təĢkil edir. О dövrün tanınmıĢ Ģairləri bu ədəbi məclisdə toplaĢır... Əlbəttə, bu ədəbi dilimizin milliləĢməsi yönümündə böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Xətai bu baxımdan, gənclərə nəsihətində yazmıĢdır: «Vətənimin bir ovuc torpağını bir ovuc altundan, dili- mizin bir kəlməsini bir ölçü mücəfhərdən üstün bildim. Dilimizin və Vətənimizin əbədiyən yaşaması üçün əlim- dən gələni etdim. Məni lənətlə yad etməyin! Yaxşı nə et- dimsə davam etdirin, xətalarımı təkrar etməyin... Atalar sizə üç ƏMANƏT qoyublar: DİLİMİZ. QEYRƏTİMİZ. VƏTƏNİMİZ!». Uzaqgörən dövlət xadımi və klassik Ģair Xətai ölkədə apardığı digər islahatlarla yanaĢı, mədəni-maarif və dil sahəsində də müəyyən islahatlar aparmıĢdır. О cümlədən, Azərbaycan - türk dilinə rəsmi dövlət dili statusu vermiĢ, ərəb və fars dillərindəki elmi və bədii əsərlərin Azərbaycan - türk dilinə tərcümə edilməsi, təlim-tərbiyə iĢlərinin Azərbaycan - türk dilində aparılması barədə müvafiq tədbirlər görmüĢdür. ġübhəsiz ki, bütün bu tədbirlər xalqımızın və dilimizin əbədiyən yaĢamasına və inkiĢaf etməsinə, bir sözlə, MilliləĢməsinə xıdmət etməkdən ibarət olmuĢdur. Əlbəttə, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi sonrakı mərhələlərdə dilimizin sabitləĢməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. Bu zirvənin ümumi nətıcələri isə, iki istiqamətdə özünü büruzə verir. Bir tərəfdən ümumxalq-folklor dilinin, digər tərəfdən isə, yazılı-ədəbi dilin normaları sürətlə inkiĢaf edir və milliləĢir. Əlbəttə, ədəbi dilimizin milliləĢməsində onım dialekt və Ģivələ- rinin də müəyyən dərəcədə rolu olmuĢdur. Çünki dialektizimlər təĢəkkül tapmaqda olan hər bir ədəbi dilin əsasında durur və onun təbii maddi bazasını təĢkil edir. Bu mənada, dialektizimlərin müstəsna rolu danılmazdır. Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|