16
parlamentin müzakirəsinə verdi. Yeni kabinə partiya prinsipi üzrə deyil,
partiyaların hökümət başçısına və proqrama etimad prinsipi üzrə təşkil olundu. İş
adamlarından ibarət bu koalisiyalı kabinədə yalnız İttihad partiyası iştirak
etməkdən imtina etdi. Parlament Fətəli xan Xoyski kabinəsinə dekabrın 26 –daöz
etimadını bildirdi. General Tomson da parlamentin göstərdiyi kabinəni dekabrın 28
–də tanıdığını və Azərbaycanda yeganə qanuni hökümət hesab etdiyini bildirdi.
Tomsonun bəyanatı onunla əlamətdar idi ki, noyabr – dekabr aylarında Tomson
əgər Biçeraxov və daşnak qüvvələrini himayə edir və bununla onların
özbaçınalığına şərait yaradırsa, bundan sonra o, artıq həmin qüvvələrin Bakıdan
sıxışdırılıb çıxarılması sahəsində Azərbaycan hökümətinin səylərinə qarşı çıxmır,
hətta Bakının ictimai – siyasi həyatında oynadığı rolu (general – qubernatorluq,
polis, maliyyə, su təssərrüfatı və s. Üzərinə qoyulmuş nəzarət və i. a.) milli
hökümət xeyrinə güzəştə gedirdi. Öz növbəsində Azərbaycan höküməti yaranmış
vəziyyətdən bacarıqla istifadə etmiş, ölkənin daxili işlərinə yad qüvvələrin
müdaxiləsini heçə endirməyə müvəffəq olmuşdu.
Parlamentin ilk tədbirlərindən birini Paris sülh konfransına səlahiyyətli
nümayəndə heyəti göndərməsi təşkil edir. Bu nümayəndə heyətri qarşısında
Azərbaycan istiqlaliyyətinin Avropa ölkələri tərəfindən tanıdılması kimi tarixi
vəzifə dururdu. Nümayəndə heyətinə parlamentin sədri və üzvləri Ə.M.
Topçubaşov (b i t ə r ə f), M.H. Hacınski (m ü s a v a t), A. Ağaoğlu (b i t ə r ə f),
Ə. Şeyxulislamzadə (h ü m m ə t), eləcədə müşavirlər M. Məhərrəmov (s o s i a l i
s t), M. Y. Mirmehdiyev (İ t t i h a d), C. Hacıbəyli (m u s a v a t), əməkdaşlar Ə.
Hüseynzadə (b i t ə r ə f), V. Marçevski (b i t ə r ə f) və başqaları daxil idi.
Çoxpartiyalı quruluşa malik parlamentdə fraksiyalar öz bəyannamələri ilə
çıxış etdilər. 1919 –cü ilin əvvəli üçün 23 nəfər parlament üzvündən ibarət çoxsaylı
Musavat fraksiyasının bəyannaməsini onun sədri M.Ə. Rəsulzadə oxudu. Partiya
praqramına uyğun tərtib edilmiş fraksiya bəyannaməsinin ruhunu milli –
demokratik prinsiplər təşkil edirdi. Azərbaycanın istiqlaliyyətinin qorunub
möhkəmləndirilməsi, torpaqların pulsuz, haqqı ödənilmədən kəndlilər arasında
bölüşdürülməsi, torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət hüqunun tanınması, 8 saatlıq iş
günü və başqa vəzifələr irəli sürülürdü.
Bitərəf demokratlar fraksiyasının tərkibində Ə. M. Topçubaşov,
F.X.Xoyski, B. Cavanşir, C. Lənbəranski kimi 16 nəfər tanınmış siyasi xadim
birləşmişdi. Bu fraksiya Musavat fraksiyası ilə ittifaqda işləyirdi. Fraksiya adından
çıxış etmiş Y.Ə hmədzadə bitərəf demokratların mübarizə apardığı vəzifələr
sırasında xüsusi yeri Azərbaycanın müstəqilliyi probleminə həsr etmişdi. Daha
17
sonra fraksiya qüdrətli ordu yaratmaq, demokratik və parlamentli respublika
formasında xalq hakimiyyətini möhkəmlətmək, geniş sosial islahatlar həyata
keçirmək (o cümlədən kəndlilərə torpaq sahəsi vermək), söz, vicdan, mətbuat,
ittifaqlar və s. azadlıqları təmin etmək, vergi yükünün əsas ağırlığının varlıların
daşıması, qonşu xalqlarla dinc yanaşı yaşamaq, azlıqda qalan millətlərin
hüquqlarını qorumaq, müəssislər məclisi çağırmaq vəzifəsi
irəli
sürülürdü.
İttihad partiyasının parlamentdə 11 nümayəndəsi var idi. Musavat fraksiyasının
(partiyasının) əsas rəqibi hesab edilirdi. Fraksiyanın sədri Q. Qarabəyli idi.
Hərəsinin beş üzvü olan Müsəlman sosialistlər ittifaqı və Hümmətçi
menşevikilər fraksiyasının bəyannamələrində qoyulan məsələlər bir – birinə
bənzəyirdi.
Əsas vəzifələr müəssisələr müəssisələr məclisinin tezliklə
çağırılması, Qərbi Avropaya parlament heyətinin göndərilməsi, 8 saatlıq iş günü,
qadın məsələsi, aqrar proqramı həyata keçirmək üçün aqrar komissiyanın
yaradılması və sairlərdən ibarət idi.
Əhrar (9 nəfər), milli azlıqlar (4 nəfər), Rus- slavyan ittifaqı (3 nəfər0,
erməni (4 nəfər0 və daşnak (4 nəfər) fraksiyalarının da bəyannamələri sosial
məsələlər üzrə bu və ya digər dərəcəd böyük fraksiyaların bəyannamələrini təkrar
edirdi.
Bəyannamələrdə irəli sürülmüş vəzifələrin oxşarlığı, hətta bir sıra hallarda
üst – üstə düşməsi, eləcədə parlamentin işi gedişində ortaya çıxmış ixtilaflar
nəticəsində 1919 –cü ilin sonunda Azərbaycan parlamentinin 11 fraksiyada
birləşmiş 96 üzvü var idi. Ən böyük fraksiya müsavatçılar və bitərəf demokratların
birləşməsi ilə yarandı – bu fraksiyanın 38 üzvü var idi. Bitərəf demokratlardab bir
neçə nəfər Musavat fraksiyası ilə birləşmək istəmədiyindən bitərəflər (3 nəfər) və
partiyasızlar (4 nəfər) fraksiyalarını yartdılar. Əhrar partiyasının keçmiş üzvü A.
Abdulzadə isə heç bir fraksiyaya daxil olmadı. Müsəlman sosialistlər ittifaqı ilə
hümmətin üzvləri 13 nəfərdən ibarət sosialistlər fraksiyasında birləşdilər.
Fraksiyanın sədri S. Ağamalıoğlu idi. Qalan fraksiyalarda dəyişiklik ancaq
kəmiyyət xarakteri daşıyırdı.
1920 –ci ilin əvvəllərinə doğru parlamentin rəyasət heyətində də
dəyişiklik baş verdi. Daxili nizamnaməyə uyğun olaraq bir illik səlahiyyət müddəti
başa çatdıqdan sonra H. Ağayev istefa verdi, parlament sədrinin birinci
müavinliyinə M. Y. Cəfərov, sədr müavinliyinə isə S.M. Qənizadə seçildi.
Parlamentin baş katibi B. Rzayev, katibləri M. Hacınski və Bayram Niyazi
Kiçikxanlı oldu.
Parlamentin 1919 –cü il 3 yanvar tarixli iclasının qərarı ilə qaqnunverici