Azərbaycan dili 8

baxışla müraciət etməliyik. Ağsaqqallara, müdriklərə müraciət edən kimi! Ehtiramla,
hörmətlə, amma yeni baxışla...
Ömər Qoçulu 
“Daşa dönmüş musiqi” kitabından

---

1.  Mətni adlandırın və əsas fikri müəyyənləşdirin.
2.  Mətndə bu gün və keçmiş sözlərinin böyük hərflə verilməsinin səbəbini izah
edin.
3.  Mətndəki hansı fakt sizi daha çox təsirləndirdi? Niyə?
4.  Maestro Niyazi haqqında məlumat toplayın. Ona “maestro” deyə müraciət
edilməsinin səbəbini araşdırın.
5.  Maestro haqqında kiçik mətn hazırlayıb mətnin uyğun bildiyiniz hissəsinə əlavə
edin.
6.  Əfv edərsiniz, lütfən, yavrum, sinirli, əcəba sözlərini qarşılığı ilə əvəz edib
cümlədə işlədin.
7.  Fərqləndirilmiş sözlərin sinonimlərini tapın. Onlar həmişə bir-birini əvəz edə
bilirmi?
8.  Mətndəki müraciət etiketlərini seçib məna növünü müəyyənləşdirin.
9.  Siz aşağı sinifdə mübtəda ilə xəbərin uzlaşması mövzusunu keçmişsiniz. Həmin
qaydanı nəzərə alıb, mətndən işarələnmiş cümlələri yazın və mübtəda ilə xəbəri
tapıb onların necə uzlaşdığım izah edin.
Asılı tərəfin şəxsə və kəmiyyətə görə əsas tərəfə uyğunlaşmasına uzlaşma
əlaqəsi deyilir. Uzlaşma əlaqəsi:
1) mübtəda və xəbərin;
2) II və III növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında olur. Mübtəda
hansı şəxsdədirsə, xəbər də ona uyğun şəxs (xəbərlik) şəkilçisi qəbul edir.
Məsələn:
Mübtəda həmişə əsas, xəbər isə asdı tərəf olur.
Şəxsə görə uzlaşma, əsasən, pozulmur. Kəmiyyətə görə uzlaşma I və II
şəxslərdə mütləqdir, pozulmur. III şəxsin cəmində isə ola da bilər, olmaya
da bilər:

---

10.  Mətnin son abzasında uzlaşma əlaqəsində olan sözləri seçib yazın.
11.  Hansı cümlələrdə uzlaşma əlaqəsi pozulub? Səhvləri düzəltməklə mətni
köçürün.
Azərbaycanda qədim qurğuların geniş yayılmış bir növü kurqanlardır.
Tədqiqatçılar Kiçik Qafqazın ətəklərini, haqlı olaraq, “kurqanlar bölgəsi və
kurqanlı çöllər” adlandırır. Abşeron ərazisində e.ə. III-II minilliklərə aid çoxlu
sayda kurqanlar vardırlar. Onlar Dübəndidə, Türkan kəndləri yaxınlığında və
Abşeron yarımadasının quzey sahillərinin digər sahələrində aşkar edilmişdilər.
Goranboy rayonunun ərazisi kurqanlarla çox zəngindir. Burada Şadlı kəndi
yaxınlığındakı düzənlikdə böyük və kiçik süni təpəciklərdən ibarət geniş kurqan
sahəsi mövcuddur.
✔
 Kurqan sözünün leksik mənasını aydınlaşdırın. 
✔
 Mətndə yazılışı ilə deyilişi fərqlənən sözləri müəyyənləşdirin.
12.  Mətni oxuyun, uzlaşma əlaqəsində olan sözləri seçib cədvələ əsasən
qruplaşdırın. Tabesizlik əlaqəsi ilə bağlanan sözlərin işləndiyi cümlələri tapın.
İnsan zəkası inkişaf etdikcə tağbəndli məbədlər, təmtəraqlı imarətlər, uca
göydələnlər bütün dünyanı tutdu. Obalar, şenliklər şəhərlərə çevrildi, əlçatmaz,
ünyetməz buzlaqlar diyarına da, göylərindən od yağan səhralara da iz düşdü,
yol açıldı. Bir vaxt gildən, kərpicdən, daşdan qurub-yaradan memarlar sürət və
texnika əsrinin bütün imkanlarından istifadə etmək üçün yeni, müasir
materiallara əl atdılar: - beton, şüşə, plastika, metal...
Amerikanın, Avropanın iri şəhərlərində dəbdə olan ən müasir memarlıq üslubu
sayılan Xaytek üslubunda beton, şüşə, plastika və metaldan yaranan memarlıq
əsərləri son dərəcə qeyri-adidir.
Parisin, əsasən, klassik üslubda ucaldılmış imarətləri arasında Pompidu
İncəsənət Mərkəzi qeyri-adi görkəmi ilə görənləri heyran edir. Bu mərkəzin
müəllifləri, Xaytek üslubunun əsasını yaradan memarlar Avropada kifayət qədər
məşhur olan Rentso Piano və Riçard Rocersdir.
Uzlaşma əlaqəsi
Mübtəda ilə
xəbər arasında
II növ təyini söz
birləşmələri arasında
III növ təyini söz
birləşmələri arasında

---

Yol açıldı. 
.................
insan zəkası 
.................
mərkəzin müəllifləri 
.................

---

✔
 Sizcə, respublikamızda Xaytek üslubunda tikilmiş binalar varmı? Mətndəki
məlumatdan istifadə edərək həmin binaları müəyyənləşdirməyə çalışın.
✔
 Mətnlərdən (səh. 33, 35) istifadə edərək “Müasir üslub klassik üsluba
əsaslanır” mövzusunda fikir mübadiləsi aparın.
13.  Hansı doğrudur?
14.  Bakı şəhərində bəyəndiyiniz hər hansı bir müasir tikili haqqında təsvir xarakterli
esse yazın. Sizcə, onu qəzetinizin hansı bölməsinə yerləşdirmək olar?

---

MUĞAN
(əfsanə)
 
şəhərsalma
Muğan enlikürəkli, sağlambədənli, ağıllı, mərd və qoçaq bir oğlan idi. Qəbilə
qızlarının çoxu ona vurulmuşdu. Muğan isə Zivər adlı bir qızı sevirdi. Hər ikisi bir
obada böyümüş, at çapmış, qılınc oynatmışdılar. Əvvəllər oyun və yarışlarda bir-
birinə üstün gəlmək üçün səy göstərər, sonra isə oyunu heç-heçə qurtarardılar.
Muğan Zivəri görərkən qızarar, danışmağa söz tapmaz, nitqi tutulardı.
Atəşgahlarda dua mərasimi zamanı igidlərə xoşbəxtlik arzulanardı. Gündoğan
ölkənin xalqı bu iki cavanla öyünər, fəxr edərdi. El ağsaqqalları iftixarla deyərdilər:
- Bizim Muğanımızın canı nə qədər sağdır, adamlarımız azad gəzəcək, sürümüz
arxayın otlayacaq, yamyaşıl meşələrimiz, durnagözlü bulaqlarımız, cüyürlü
çöllərimiz yadellilərin tapdağını görməyəcəkdir.
Sizcə, əfsanədə xalq
niyə oyunların heç-heçə
qurtarmasını
vurğulayır?

---