Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

6 

 

sasanilərin vassal asılılığ ına düĢsə də, özünün hələ e. I əsrindən hakimiyyətə gələn 

mənĢəcə parfiyalı arĢakilər sülaləsindən olan hökmdarlarını qoruyub saxlaya bildi. 

Erkən  feodalizm  dövründə  tarixi  Azərbaycan  ərazisində  mülkiyyətin 

dövlət  (hökmdarın  Ģəxsində)  forması  onunla  yanaĢı  mövcud  olan  xüsusi  feodal 

mü lkiyyəti  formasına  nisbətən  üstünlük  təĢkil  edirdi.  Feodal  münasibətlərin in 

inkiĢafı,  feodal  sinfinin  və  torpaq  üzərində  xüsusi  feodal  mülkiyyətin in 

formalaĢması  ilə  əlaqədar  əsas  torpaq  fondunun  dövlətin  əlindən  tədricən  kübar 

nəsillərin əlinə keçməsi prosesi baĢ verdi. 

Feodal  münasibətlərinin  möhkəmlən məsi  burada  məhsuldar  qüv vələrin 

inkiĢafına  Ģərait  yaratdı.  Yazılı  mənbələr,  eləcə  də  arxeoloji  və  etnoqrafik 

materiallar  Azərbaycanda  əkinçilik,  maldarlıq  və  sənətkarlığ ın  in kiĢafında  xüsusi 

irəliləyiĢ olduğunu göstərdi.  Yenə həmin  mənbələr erkən orta əsr Azərbaycanında 

yeni Ģəhərlərin salın ması,  köhnə Ģəhərlərin çiçəklən məsi prosesinin getdiyini sübut 

etdi. 

Ġstehsal  qüvvələrinin  artması,  feodal  münasibətlərinin  in kiĢafı  və 

möhkəmlən məsi nəticəsində, eləcə də Albaniya və Adurbadaqanın iqtisadiyyatında 

Ģəhərlərin  ro lunun  yüksəlməsi  ilə  bağlı  olaraq  Ģəhərlərin  sosial  strukturunda  da 

dəyiĢikliklər baĢ verdi, əkinçiliklə əlaqəni kəs miĢ azad sənətkarlar meydana çıxd ı.  

Erkən  orta  əsrlər  dövründə  Azərbaycan  əhalisi  sasanilərə,  bizanslılara  və 

baĢqa  iĢğalçılara  qarĢı  mübarizə  apard ı.  V  əsrin  əvvəllərindən  türkdilli  tayfaların 

hələ  eramızın  ilk  əsrlərindən  baĢlanan  axını  daha  da  gücləndi.  Əsasən  Dərbənd 

keçid indən olan bu axının qarĢısını almaq üçün sasanilər Azərbaycan torpaqlarında 

güclü müdafiə xətləri çəkməyə baĢladı. 

IV  yü zildən  baĢlayaraq,  xristianlıq  Albaniyanın  dövlət  dininə,  yeni 

yaranmıĢ feodal cəmiyyətinin hakim ideologiyasına çevrild i. ZərdüĢtiliy in möhkəm 

yer  tutduğu  Sasani  vilayəti  Adurbadaqan  isə  bu  dövrdə  artıq  müstəqilliyini  itirsə 

də, dini və mədəni mərkəz rolunu daha da artırd ı. 

VI  əsrdə  Sasani  hökmdarı  I  Xosrov  ƏnuĢirəvanın  keçirdiyi  yeni  inzibati 

islahata  əsasən  Albaniya  da  Atropatena  və  baĢqa  yerlərlə  birlikdə  Sasani 

imperiyasının "Adurbadaqan (ərəb-fars ənənəsinə görə Azərbaycan) kustu (tərəfi)" 

adlanan  ġimal  bölgəsinə  daxil  edildi.  Bununla  da  hələ  erkən  Sasanilər  dövründə 

siyasi  mənasını  itirmiĢ  və  yalnız  coğrafi  adını  saxlamıĢ  "Adurbadaqan  - 

Azərbaycan"  məfhu mu  ilk  dəfə  o laraq  Arazdan  Ģimalda  və  cənubda  yerləĢən 

torpaqlarımızı  özündə  birləĢdirən  vahid  siyasi-inzibati  mənanı  kəsb  etdi

1

. 

Azərbaycanın  və  azərbaycanlıların  həyatında  baĢ  vermiĢ  bu  mühüm  hadisədən 

sonrakı dövrlərdə ("ərəb", "səlcuq" və s.) "Azərbaycan" məfhu mu yaran mıĢ, tarixi  

Ģəraitə uyğun olaraq mü xtəlif mənaları (siyasi-in zibati,coğrafi və ya siyasi) daĢıyır. 

 

 

1

 M əhz bu səbəbdən biz Albaniya və Adurbadaqanın vahid "Azərbaycan" siyasi-

inzibati adı ilə birləĢdiyi dövrə qədərki tarixini ayrılıqda təqdim edirik.  

 

---

7 

 

VII  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  Ģima ldan  gələn  xə zə rlə rin,  orta larına 

yaxın  isə  cənubdan  gələn  ərəblərin  hücu mlarına  məru z  qalırdı.  Ölkəmizin   və 

xalq ımızın  taley ində  həlledici  dəyiĢikliklərə  səbəb  olan  bu  hücumlar,  nəhayət, 

Albaniyanın  dövlət  müstəqilliyinə  son qoyulması,  tarixi  A zərbaycan  torpaqların ın 

geniĢ ərazili yeni imperiyanın - Ərəb Xilafətinin tərkibinə qatılması ilə nəticələn ir. 

Azərbaycanın  vahid  dövlət  tərkib ində  olması  ölkənin  ayrı-ayrı 

vilayətlərinin iqtisadi və mədəni yaxınlaĢmasın ı təmin edir.  

Feodalizmin inkiĢafı ilə kəskinləĢən sinfi mübarizə Azə rbaycan ərazisində 

də mü xtəlif formalarda təzahür edir. 

VIII  əsrin  ortalarına  ya xın  daha  da  artaraq  bütün  Xilafət  vilayətlərini 

bürüyən və mərkəzi hakimiyyətə qarĢı yönəldilən d ini-siyasi hərəkat Azərbaycanda 

yerli  ərəb  üsuli-idarəsini  hədəf  etdi.  Dövrün  bütün  çıxıĢları  kimi  din i  zəmində 

təĢəkkül  tapan  bu  mübarizə  siyasi  mah iyyət  kəsb  edərək,  xüsusilə  Babək 

xü rrəmin in  rəhbərliy i  dövründən  ərəb  əsarətinə  və  feodal  istismarına  qarĢı 

yönəldilmiĢ  qüdrətli  ü mu mxalq  hərəkatına,  sözün  əsil  mənasında,  azadlıq 

müharibəsinə  çevrilir.  Bu  hərəkat,  tabeliyində  olan  xalq larla  Xilafətin  qarĢılıq lı 

münasibətlərini  kəskinləĢdird i,  ərəb  imperiyasının  parçalan ma  prosesini 

sürətləndirdi.

 

IX  əsrin  sonu  -  X  əsrin  əvvəli  Ərəb  Xilafətinin  ucqarlarındakı  yerli  hakim  və 

caniĢinlərin  separatizminin  güclənməsi,  mərkəzi  hakimiyyətdən  yarımasılı  və  ya 

müstəqil dövlət quru mların ın yaran ması ilə əlamətdardır.  Bu dövlətlərin hakimləri 

tədricən  xəlifə  xəzinəsinə  göndəriləcək  verg ilərin  miqdarını  azaltdılar,  onu 

ödəməkdən imtina etdilər və beləliklə də,  müstəqillik əldə edərək,  xəlifənin ancaq 

dini rəhbərliyini qəbul etdilər.

 

Ərəb  iĢğalından  sonrakı  dövrdə  Azərbaycan  əhalisi  islamı  qəbul  etməyə 

baĢladı.  Lakin  yeni  dini  ideologiyanın  Azəıbaycanın  cənub,  xüsusilə  Ģimal 

hissəsində qərarlaĢması X yüzildə də davam edən, u zun çəkən bir proses oldu.

 

Xilafətin iĢğal etdiyi ölkələr, o cümlədən Azərbaycan islamlaĢdıqca yeni din bu 

ölkələrin  xalqların ı  ideolo ji  cəhətdən  birləĢdirən  böyük  qüvvəyə  çevrildi.  Ġslamın 

geniĢ  vüsəti  ilə  əlaqədar  bu  dini  qəbul  etmiĢ  bütün  xalq lar  kimi,  ü mu mi 

"müsəlman‖  məfhu mu  ilə  birləĢmiĢ  azərbaycanlılar  da,  xüsusilə  IX-X  əsrlərdə 

tərəqqi,  X-XII  əsrlərdə  çiçəklən mə  dövrünü  keçirən  müsəlman  mədəniyyətinin 

inkiĢafı prosesində iĢtirak etdilər.

 

XI  əsrin  70-ci  illərin in  sonunda  Azərbaycan  torpaqları  Orta  Asiyadan  Aralıq 

dənizinədək,  Qafqazdan  Ġran  körfəzinədək  olan  yerləri  ö zündə  birləĢdirən  Böyük 

Səlcuq imperiyasının tərkibinə daxil edilir.

 

Bu  dövrdə  Azərbaycan  ərazisində  cərəyan  edən  dil,  din,  ərazi,  mədəniyyət  və 

iqtisadi  əlaqələr  vəhdəti  zəminində  yeni  etnik  birliyin  -  türkd illi  Azərbaycan 

xalq ının fo rmalaĢması prosesi baĢa çatdı.

 

Səlcuq  dövlətinin  tənəzzülü  dövründə  yeni  növ  dövlət  birləĢ mələrinin  - 

atabəyliklərin  təĢəkkülü  üçün  zəmin  yarandı.  1136-cı  ildə  ġəmsəddin  Eldəniz 

---