Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
12
I FƏSĠL AZƏRBAYCANIN III-VII ƏSRLƏRDƏ ƏRAZĠSĠ VƏ ƏHALĠSĠ § 1. ALBANĠYA. SĠYASĠ-ĠNZĠBATĠ VAHĠDLƏR VƏ ETNĠK SƏRHƏDLƏR
V-VIII əsrlə r ermən i yazılı mənbələ rindəki mə lu matla ra və alban müə llifi Moisey Kalankatlıya görə I-VII əsrlərdə Albaniya Ģimalda Qafqaz sıra dağlarından cənubda Araz çayına, qərbdə Ġberiyadan Ģərqdə Xəzər dənizinədək geniĢ bir ərazini tuturdu. Təbii sərhədlər bu ərazini ço xsaylı bölgələrə ayırmıĢdı. Ġnzibati-ərazi baxımından Albaniya vilayətlərə - qavarlara və əyalətlərə -nəhənglərə bölünürdü. Albaniyanın Kürün sol sahilin i tutan ərazisi inzibati baxımdan ancaq
Albaniyası on bir vilayətdən ibarət idi. Yerli alban mənbəyi onlardan həm ə razi, həm də siyasi baxımdan daha əhəmiyyətli o lan Qəbələni, ġəkini, Kamb isenanı və Ecerin i qeyd edir. Bunlardan Qəbələ, ġəki və Kamb isena kilsə-inzibati vahidi o lan yepiskopluq yeparxiyası id i; onların nümayəndələri olan yepiskoplar bütün alban məclislərində təmsil o lunurdular. Adları çəkilən qavarlarla yanaĢı sol sahil Albaniyasına heç də həmiĢə Albaniya dövləti tərkibində olmayan Lp iniya və Çoqa (Ço la və ya.Çora) ölkələri də daxil id i. Hələ V əsrin ik inci yarısında bu ölkələr özünəməxs ııs daxili mu xtariyyəti saxlayan ucqar vilayət idi. Lakin 488-ci ildən sonra alban hökmdarı III Vaçaqanın dövründə Lp iniya və Çoqa qəti olaraq Alban dövləti tərkibinə daxil o ldu, Çoqa vilayəti eyni adlı və ya Dərbənd keçidindən cənuba doğru - BaĢ Qafqaz sıra dağlarının Ģərq qolunun Xəzər dənizinə lap yaxınlaĢdığı yerədək (təxminən BeĢbarmaq dağınadək) olan Xəzərsahili zolağı əhatə edirdi. Bu vilayətdə tabasaranlılar, albanlar, çilblər (silvlər), leqlər, maskutlar, xəzərlər, hunlar yaĢayırdılar. Vilayətin əsas Ģəhərləri Çoqa, Dərbənd və Sri idi. Çoqa vilayəti mühüm strateji əhəmiyyətli ərazin i tuturdu. BaĢ Qafqaz silsiləsi ilə Xəzər dənizi arasında olan və Albaniya qapıları adlanan keçid burada yerləĢirdi. ġimal istiqamətindən gələn, nəinki Albaniya, eləcə də Ġran Sasani dövləti və Bizans imperiyası üçün təhlükə təĢkil edən mü xtəlif köçəri tayfalar məh z bu qapıdan soxula bilərdilər. Ona görə bu keçidin qorunmasında albanlarla yanaĢı, o dövrün iri dövlətləri olan Sasani Ġranı və Bizans da maraqlı idi. Çoqadan qərbdə, onunla ġəki arasında Lp iniya vilayəti yerləĢirdi. Burada albanlar, lp inlər və baĢqa etnik qruplar yaĢayırdılar. Alban tarixçisi lp inləri (lupenləri) müasir Dağ ıstanın dağlıq hissəsində, silvlərlə (çilb lərlə) yanaĢı yerləĢdirir. Bəzi tədqiqatçılar (S.Yeremyan, K.Əliyev ) 13
lpinləri Samur çayın ın yuxarı və orta his səsində və ya Alazan çayı vadisində yerləĢdirirlər. Gö rünür, lpinlər Samur çayının mərkəzi hissəsindən Alazan vadisinədək Ģərqdən qərbə doğru uzanan ərazidə məskunlaĢmıĢdılar. Kambisena (Kambecan) vilayəti Albaniyanın Ģimal-qərbində Ġberiya sərhədində yerləĢmiĢdi. O, Ģimal-qərbdə Alazan çayın ın orta axarından və Ġoridən tutmuĢ cənubda Kür çayınadək, Ģərqdə isə Alazan, Ġori və Kür çayların ın qovĢağınadək olan ərazin i əhatə edirdi. Bu vilayət daĢlı ġirak yaylasının y arısını tuturdu. Burada albanlar, lpin lər, skif, ya sak tayfaları nəsillərindən olanlar və nəhayət, savirlər yaĢayırdılar. Bəzi tədqiqatçılar (məsələn, A.Yanovski) Alazan çayı vadisində çilb ləri (silv ləri) də yerləĢdirirlər. Eceri (Heceri) vilayətinin adı müasir Uca r Ģəhərinin adında qorunub saxlan mıĢdır. Mənbələrdən ("AĢharatsuys") görünür ki, bu vilayət DəĢti-Bazqan da adlanırdı. O, Qəbələ v ilayətindən cənubda, Qarasu və Gird iman çayları aras ındakı ərazidə yerləĢirdi, cənub sərhədi Kür çayına çatırdı. Qəbələ vilayəti tarixi Eceri vilayətindən Ģimalda, ġəki və Çoqa vilayətləri arasında yerləĢirdi. Antik və erkən orta əsrlər A lban dövlətinin ilk paytaxtı o lan Qəbələ Ģəhəri bu vilayətdə idi. Sasanilərin təyin etdikləri mərzbanların iqamətgahına çevrilən Qəbələ bununla əlaqədar "Vostani Mərzban" adlanmağa baĢlayır. Bu vilayətin Ģimalında xeçmataklar, ijimaxlar, qluarlar, qatlar, cənubunda isə albanlar, xəzərlər, hunlar, bıılqarlar, barsillər yaĢayırdılar. K.V.Treverin fikrincə, tavasparlar, xeç matakla r, quqarla r, q luarla r, qatla r Qafqa z etnosu idilər. Tarixi ġəki (Şako, Şake) vilayəti eyni adlı mərkəzi ilə (ġake, gürcü mənbələrində Nu xpato) Albaniyanın Ģimal-qərb ində, Qafqaz sıra dağların ın ətəyində, Qəbələ vilayətindən Ģimal-qərbdə yerləĢird i; bu vilayət qərbdən və cənub-qərbdən tarixi Kamb isena vilayəti ilə, Ģimal-Ģərqdən Lpiniya, cənub-Ģərqdən isə Qəbələ ilə həmsərhəd idi. Belə güman edirlər ki, antik dövrdə Ay - Selena ilahəsinin məbədi ġəki vilayətində yerləĢird i. ġəkidə albanlarla yanaĢ ı, qədim skif və ya sak tayfaların ın nəsilləri (bu öz əksini ġəki toponimində tapmıĢdır), eləcə də zeken lər (tsekan), xenukla r (henio xla r) yaĢayırdıla r. Sağ sahil Albaniyası isə siyasi-inzibati baxımdan dörd iri nəhəng əyalətə bölünürdü: Arsax, Utik, Paytakaran və Sünik. On ların hər biri ö z növbəsində həmçinin kilsə-in zibati vahidləri də olan qavarlara - vilayətlərə ayrılırdı. Azərbaycanın cənub-Ģərq hissəsində yerləĢən Paytakaran (yunan-Roma mənbələrində Kaspiana, fars-ərəb mənbələrində Balasakan, Balasacan) əyaləti M il və Muğan düzlərinin bir hissəsini, Kür çayından aĢağıda olan ərazin i tııtur, Ģərqdə Xəzər dənizinədək u zanırd ı. Məlu mdur ki, e.ə. II əsrdə erməni hökmdarı I ArtaĢes tərəfindən iĢğal olunmuĢ Kaspiana - Paytakaran e.ə. 55-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində qalmıĢdı. Bundan sonra Kaspiana (Paytakaran) siyasi baxımdan gah Albaniyaya, gah da Atropatenaya meyil göstərmiĢ, gah birincinin, gah da ikincin in tərkibində Yüklə 4,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|