18
ġirakatsinin gətirdiyi məlu matlar alban müəllifi Moisey Kalankatlın ın e. I əsrində
Albaniyanın cənub sərhədinin Araz çayı boyunca keçməsi məlu matına zidd gəlir.
Bir də ki iki imperiya arasında bölüĢdürülmüĢ Ermənistanın sərhəd vilayətləri öz
müstəqilliklərini saxlasalar da, həmin imperiyaların nüfuz dairələrində qalan qonĢıı
Albaniya və Ġberiyaya verilməsin i təsdiq etmək məntiqdən uzaq gorünür. Bu ancaq
bir Ģərtlə ola b ilərdi ki, həmin vilayətlər əzəldən ermən ilərin deyil, albanların və
iberlərin torpaqları olsun.
Bütün deyilənlər məsələnin bu qoyuluĢunun, yəni 387-ci ilədək Utik,
Arsax və Paytakaran vilayətlərin in sabit olaraq Ermən istanın tərkibində olması
iddiasının tamamilə əsassız olduğunu göstərir. Əlbəttə, sözsüz ki, Ermənistan -
Albaniya, eləcə də Ermənistan-Ġberiya sərhədləri faktiki olaraq dəyiĢilə bilərdi və
görünür, bu ölkələrin daxili siyasi və xarici vəziyyətindən asılı olaraq dəyiĢirdi də.
Ancaq bu məqamlar dəqiq aĢkar olunmalı və əks edilməlid ir. Beləliklə, mənbələrin
və Albaniyanın real vəziyyətinin tədqiqi təsdiq edir ki, I -IV əsrlərdə Albaniyanın
cənub sərhədi Araz çay ı boyunca olnıuĢdur.
Albaniyanın qərb sərhədləri məsələsi ədəbiyyatda öz əksini gürcü alimləri
N.A.Berd zenaĢvili, Q.N.ÇubinaĢvili, T.S.PapuaĢvilin in tədqiqatlarında tapıb.
D.L.Mus xeliĢvilin in "ġərqi Gürcüstanın tarixi coğrafiyası (ġəki və Qoqarena)" adlı
kitabında irəli sürdüyü tamamilə zəminsiz, elmi cəhətdən əsası olmayan iddiasına
görə, guya sağ sahil Albaniyasının Ģimal-qərbində yerləĢən Kambisena və ġəki,
eləcə də sol sahil Albaniyasının cənub-qərbində yerləĢən Girdiman və Sakasena
vilayətləri ta qədimdən, XIV əsr də daxil o lmaq la, əzəli gürcü torpaqları, yəni
ġərqi Gürcüstanın vilayətləri olmuĢdur
1
. Tədqiqatlar sübut edir ki, Alban
dövlətinin e.ə. III əsrdən qərarlaĢ mıĢ siyasi sərhədləri eramızın VIII əsrinədək,
demək olar ki, sabit qalmıĢ, min il ərzində yalnız bəzi siyasi hadisələr onun
ərazisinin artıb-azalmasına səbəb olmuĢdur.
Albaniyanın dövrün qüdrətli Ro ma-Bizans və Ġran imperiyalarından
coğrafi u zaqlığı, tutduğu strateji mövqe (döyüĢkən köçərilərin keçə bildiy i Qafqaz
keçid lərinin, o cü mlədən Dərbəndin mövcudluğu), eləcə də Cənubi Qa fqaz
ölkələrində yaranmıĢ xarici və daxili siyasi Ģərait alban sərhədlərində
təhlükəsizliy in sabitləĢməsinə kö mək edird i.
1
D.L.M usxeliĢvilinin səhv iddialarını alimlərimiz (Z.Bünyadov, F.M əmmədova,
N.Vəlixanlı, V.Piriyev) 1987-ci ildə rus dilində nəĢr edilmiĢ ―Историческая география
Азербайджана‖ kitabındakı elmi məqalələrdə tamamilə alt-üst etmiĢlər
.
19
§ 2. ADURBADAQAN. SƏRHƏDLƏRĠ VƏ ġƏHƏRLƏRĠ
Orta fars (pəhləvi) abidələrində Adurbadaqan (hərfən "odun himayəsində
olan ölkə") adlanan qədim Atropatena III yü zildən dünyanın yeni imperiyası -
Sasani dövlətinin tərkibinə onun ayrılma z h issəsi kimi da xil olu r.
Müxtəlif xalqların tarixlərinin üzvü bağlılığ ına gətirib çıxaran bu birlik
tədqiqatçını Adurbadaqan - Cənubi Azərbaycan tarixin in bu və ya digər aspektini
əlahiddə iĢıqlandırmaq məsələsində çətinliklərlə üzləĢdirir. Məhz buna görə
Sasanilər dövründə imperiyanın bir parçası olmuĢ güney Azərbaycanı tarixin in
mü xtəlif yönlərini ü mu mi Sasani dövləti tarixi baxımından öyrənmək özünü doğ-
ruldur.
Dövrümü zə yetiĢmiĢ III—VII əsr mənbələrində erkən Sasani dövründəki
Adurbadaqanın sərhədləri haqqında dəqiq məlu mat yoxdur. Yalnız gü manla
ehtima l et mə k olar ki, bu vilayətin hüdudları elə Sasanilərə qədərki Parfiya
dövlətinin tərkibində olan Atropatena hüdudları ilə üst-üstə düĢürdü. Mənbələr
ancaq Sasanilərin son dövrlərində - I Xosrov ƏnuĢirəvanın (531-579) vaxtında
inzibati-ə ra zi bölgüsünə dair olan məlu mat ı qoruyub saxla mıĢdır. Məlu matda I
Xosrov ƏnuĢirəvanın inzibati islahatlarından sonra geniĢ ərazili "ġima l" caniĢinliyi
olan Adurbadaqan (Azərbaycan) "tərəfinə" - k ustuna daxil edilmiĢ vilayətlərin
adları çəkilir. Bilavasitə Adurbadaqan sərhədləri isə daha çox sonrakı fars
materialların ı da özündə əks etdirən IX-X əsr ərəb coğrafıyaĢünasların ın
məlu matları əsasında müəyyənləĢdirilir. Bu materiallara görə Adurbadaqanın Ģimal
sərhədi Araz boyunca idi. Cənubda sərhədlər Zəncana və Dinəvər düzünə yetiĢir,
Xulvan düzü və ġəhrə zurdan keçərək, Dəclə çay ına çatan əraziyə kimi uzan ırdı.
Bu dövr Adurbadaqan Ģəhərləri haqqında əsas məlu matı da ərəb
mənbələrindən alır, buna orta fars (pəhləvi), Bizans və siryani qaynaqlarından
götürdüyümüz adda-budda xəbərləri də əlavə edirik.
VI əsrə aid "ġəhristaniha-i Ġran" ("Ġran Ģəhərləri") adlı kiçik coğrafi
traktatda Sasani dövlətinin ġimal - Adurbadaqan caniĢinliyinin tərkib inə daxil olan
iki A zərbaycan Ģəhərinin adları çəkilir.
Birinci Ģəhər - bütün "Adurbadaqan tərəfin" mətndə adı çəkilməyən
paytaxtı Ərdəbildir; verilən məlu mata görə, "Adurbadaqanın paytaxtını
Adurbadaqan spahbədi EranquĢnasp tikdirmiĢdir" (bu ad, ço x gü man, I Xosrov
ƏnuĢirəvanın sərkərdəsi və vəziri o lmuĢ QuĢnasp - QuĢasp, CuĢnas ilə bağlıdır).
ġəhərin digər Bazan Feyruz adı ərəb mənbələrində qorunub s axlan mıĢdır. Həmin
məlu mata görə bu ad Sasani ĢahənĢahı Perozun (459-484) Ģəhəri tikdirməsi ilə
bağlıdır. Bu Ģahın adı Adurbadaqanın baĢqa Ģəhərlərinə ( məsələn, ġad Pero z-
Feyruz) dair məlu matlarda da çəkilir.
Ərdəbil adı, Ģübhəsiz, Sasani üsuli-idarəsi tərəfindən verilən Bazan -
Feyruz adından daha erkən hesab olunmalıdır. Tədqiqatçı ların fikrincə, bu sözün
birinci "Ərdə" - hissəsi qədim Ġran ın düzlük və kosmik nizam ilahəsi Arta ilə