20
əlaqədardır.
"Ġran Ģəhərləri" əsərində adı çəkilən ikinci Ģəhər "Turanlı Əfrasiyabın
Adurbadaqan kustunda tikdirdiyi Qan zak"dır.
Ərəb müəllifləri öz coğrafi əsərlərində Qanzakı (Cən zə, Qazna)
Dinəvərdən Marağaya, oradan isə Urmiya gölünə tərəf gedən yolun üstündə,
Marağadan 6 fərsəx (1 fərsəx təqr. 5-6 km) cənubda təsvir edirlər.
Adurbadaqanın ilk paytaxtı Qan zakın - Cən zənin yerinin müəyyən
edilməsində u zun müddət ziddiyyətli fikirlər söyləmiĢ tədqiqatçılar, nəhayət,
yekdil rəyə gəlmiĢlər: qədim Qan zak müasir Leylan rayonunda, Caqatu çayının sağ
qolu üstündə, Urmiya gölündən cənub-Ģərq istiqamətdə yerləĢmiĢdi.
Ərəblərə qədərki köhnə adı Əfraharud olan qədim Marağa Səhənd
dağından cənubda, öz mənbəyini bu dağdan götürən Səfiçayın sahilindədir.
Sasanilər dövründə, görünür, orada yerləĢən qədim atəĢ pərəstlik məbədinə
görə Azərabad adlanan Təbriz Ģəhəri mühü m mərkəz və Sasani ordusunun bazası
idi; ĢahənĢahın saraylarından biri burada yerləĢirdi.
Sonrakı ərəb qaynaqlarında Təbrizin kiçik yaĢayıĢ məntəqəsi və kənd
kimi xatırlan ması onun son Sasanilər dövründə tənəzzül etdiy ini, əvvəlki
əhəmiyyətini itirdiy ini və yalnız VIII yüzildən sonra dirçəlməyə baĢladığını
göstərir.
Adurbadaqan caniĢinliyinə daxil olan Muğan vilayətinin adı ilk dəfə
Sasani Ģahı Narsenin (293-302) 293-cü ilə aid Payqulu (Kürdüstanda) yazısında
çəkilir. Yazın ın sonunda Narsenin ĢahənĢah elan olunması mərasimində iĢtirak
edənlər sırasında "MuğanĢahın" adı çəkilir. Bu titul IX yüzil ərəb müəllifi Ġbn
Xordadbehin məlu matı ilə də təsdiq olunur.
Azərbaycanın tarixi coğrafiyası üçün əhəmiyyət kəsb edən Payqulu
yazısında Narsenin ĢahənĢah elan edildiyi III əsrin sonu üçün maskut hökmdarı
Porsamanın (və ya Forsamanın), Sika mĢahın, eləcə də Cor (Ço r, Çoqa)
hökmdarın ın adları çəkilir. Yazının sonunda isə deyilir: "...və onlar bizdən
asılılıqlarını və bizə xid mət etmək istədiklərini bildirmək üçün gəldilər".
Mənbələrin məlu matına görə, Sasanilərin ġimal caniĢinliyi tərkibinə daxil
etdikləri Balasakan vilayətinin adı ilk dəfə "ZərdüĢt Kəbəsi"ndə (Ġstəxr
yaxınlığındakı NəqĢi Rüstəmdə) aĢkar edilmiĢ 262-ci ilə aid I ġapurun üçdilli
kitabəsində, daha sonra isə baĢ kahin Kartirin 290-293-cü illə rə aid kitabələrində
çəkilir.
Adurbadaqanın III-VII əsrlərə aid yaĢayıĢ məskənləri içərisində Marağa -
Urmiya yolu üstündə yerləĢən Cabravanın, onunla Urmiya Ģəhəri arasında olan
Nerizin də ad ları çəkilir.
Orta çağ ərəb müəllifləri (əl-Bəlazuri, Ġbn Xo rdadbeh və b.) "qədim
Ģəhər" kimi təqdim etdikləri Urmiyanı atəĢpərəstlərin dili ilə "ZərdüĢtün Ģəhəri"
adlandırırlar. Mənbələrdə Sasani dövrü Adurbadaqan Ģəhərlərindən Sələmas
(Səlmas), Bərzə, Sərat, Mey məd (M iməz), Dəh xərqan (Dih xərrəqan, Dehnəxircan),
21
Bacarvan və b. haqqında da məlu mat vard ır.
§ 3. YERLĠ VƏ GƏLMƏ TAYFALAR, XALQLAR,
ONLARIN QARġILIQLI MÜNASĠBƏTLƏRĠ
Ta qədim zamanlardan mü xtəlif istiqamətli karvan yolların ın kəsiĢdiyi
torpaqları ö zündə birləĢdirən Azərbaycan ərazisinin coğrafi mövqeyi bu yerlərin
əsrlər boyu köçəri tayfa və xalq ların hücumlarına məru z qalmasına səbəb olmuĢdu.
Aylar, illər, əsrlər biri digərini əvəz etmiĢ, mü xtəlif dilli, ləhcəli yaxın -uzaq tayfa
və xalq lar hərə bir məqsədlə yurdumuza gəlmiĢ, əksəriyyəti istədiyini əldə edəndən
sonra geri, ö z elinə qayıtmıĢ, bir q ismi isə Azərbaycan torpağını məskən edərək,
yerli əhali ilə qaynayıb-qarıĢ mıĢ, buralarda məskən salmıĢdı. Ço x qədim
zaman lardan davam edən bu proseslər Azərbaycanın uzun əsrlər boyu mürəkkəb
etnik tərkib ini və mədəni simasın ı müəyyənləĢdirmiĢdi.
Mənbələrin məlu matına görə, eramızın ilk əsrlərində tarixi Azərbaycan
ərazisinin Ģimal hissəsini əhatə edən Albaniyanın qədim əhalisin i albanlar, utilər,
kaspilər, gird imanlar, tsavdeylər, leqlər, gellər, çilb lər, qarqarlar və b. təĢkil
edirdilər
1
.
Eramızın I—III əsrlərində Albaniyaya massagetlər (maskutlar), sarmatlar,
alanlar və b. axıĢ mağa baĢladılar. Erkən erməni mənbələri albanla rın Ģimal-Ģərq
qonĢuluğunda təĢəkkül tapmıĢ "maskutlar məmləkəti" haqqında məlu mat verir. Bu
dövrdə Dərbənddən AbĢeronadək Xəzərsahili bölgədə irandilli tayfalar da
məskunlaĢ mıĢdı. Sonrakı əsrlərdə, Sasanilərin köçürmə siyasəti ilə əlaqədar, həmin
ərazidə yaĢayan irandillilərin sayı getdikcə artır; onların o zaman danıĢdıqları, indi
"tat" adlandırılan dil, eləcə də cənub-qərb bölgəsində yayılmıĢ talıĢ dili bu bölgə
azərbaycanlıların ın bu gün də iĢlətdikləri ana dilləridir.
Dövrün tədqiqatçıların ın fikrincə, ço xləhcəli Albaniya, görünür, üs tün
dialektdən yaranmıĢ vahid ümumi dilə (koyneyə) də malik id i. III əsrdə bu dildə,
əvvəllər o lduğu kimi, ü mu malban bayramları və mərasimləri keçirilir, ço xsaylı
dövlət-inzibati qurum institutları fəaliyyət göstərir, ordu idarə edilirdi və s.
Albanlar üçün bu dil sonrakı əsrlərdə də tayfalararası ünsiyyət vasitəsi olmuĢ, V
əsrin əvvəllərində onun əsasında alban yazısı yaradılmıĢdı. Mənbələrin yazdığ ına
görə, kilsə ayinlərin in bu dildə icra edilməsi ilə əlaqədar "Ġncil" və b. dini kitablar
alban dilinə tərcü mə edilmiĢ, orijinal ədəbiyyat yaradılmıĢ, məktəblər və digər
mədəni-maarif idarələri fəaliyyət
1
Bu tayfa və xa lqla rdan bəzilə rin in mənĢələrinə dair fikir ayrılığ ına
gətirib çıxaran mülah izələri "Azərbaycan xalqının formalaĢmasın ın baĢa
çatması"na həsr edilmiĢ XIV fəsildə təqdim edəcəyik.