7
VII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Ģima ldan gələn xə zə rlə rin, orta larına
yaxın isə cənubdan gələn ərəblərin hücu mlarına məru z qalırdı. Ölkəmizin və
xalq ımızın taley ində həlledici dəyiĢikliklərə səbəb olan bu hücumlar, nəhayət,
Albaniyanın dövlət müstəqilliyinə son qoyulması, tarixi A zərbaycan torpaqların ın
geniĢ ərazili yeni imperiyanın - Ərəb Xilafətinin tərkibinə qatılması ilə nəticələn ir.
Azərbaycanın vahid dövlət tərkib ində olması ölkənin ayrı-ayrı
vilayətlərinin iqtisadi və mədəni yaxınlaĢmasın ı təmin edir.
Feodalizmin inkiĢafı ilə kəskinləĢən sinfi mübarizə Azə rbaycan ərazisində
də mü xtəlif formalarda təzahür edir.
VIII əsrin ortalarına ya xın daha da artaraq bütün Xilafət vilayətlərini
bürüyən və mərkəzi hakimiyyətə qarĢı yönəldilən d ini-siyasi hərəkat Azərbaycanda
yerli ərəb üsuli-idarəsini hədəf etdi. Dövrün bütün çıxıĢları kimi din i zəmində
təĢəkkül tapan bu mübarizə siyasi mah iyyət kəsb edərək, xüsusilə Babək
xü rrəmin in rəhbərliy i dövründən ərəb əsarətinə və feodal istismarına qarĢı
yönəldilmiĢ qüdrətli ü mu mxalq hərəkatına, sözün əsil mənasında, azadlıq
müharibəsinə çevrilir. Bu hərəkat, tabeliyində olan xalq larla Xilafətin qarĢılıq lı
münasibətlərini kəskinləĢdird i, ərəb imperiyasının parçalan ma prosesini
sürətləndirdi.
IX əsrin sonu - X əsrin əvvəli Ərəb Xilafətinin ucqarlarındakı yerli hakim və
caniĢinlərin separatizminin güclənməsi, mərkəzi hakimiyyətdən yarımasılı və ya
müstəqil dövlət quru mların ın yaran ması ilə əlamətdardır. Bu dövlətlərin hakimləri
tədricən xəlifə xəzinəsinə göndəriləcək verg ilərin miqdarını azaltdılar, onu
ödəməkdən imtina etdilər və beləliklə də, müstəqillik əldə edərək, xəlifənin ancaq
dini rəhbərliyini qəbul etdilər.
Ərəb iĢğalından sonrakı dövrdə Azərbaycan əhalisi islamı qəbul etməyə
baĢladı. Lakin yeni dini ideologiyanın Azəıbaycanın cənub, xüsusilə Ģimal
hissəsində qərarlaĢması X yüzildə də davam edən, u zun çəkən bir proses oldu.
Xilafətin iĢğal etdiyi ölkələr, o cümlədən Azərbaycan islamlaĢdıqca yeni din bu
ölkələrin xalqların ı ideolo ji cəhətdən birləĢdirən böyük qüvvəyə çevrildi. Ġslamın
geniĢ vüsəti ilə əlaqədar bu dini qəbul etmiĢ bütün xalq lar kimi, ü mu mi
"müsəlman‖ məfhu mu ilə birləĢmiĢ azərbaycanlılar da, xüsusilə IX-X əsrlərdə
tərəqqi, X-XII əsrlərdə çiçəklən mə dövrünü keçirən müsəlman mədəniyyətinin
inkiĢafı prosesində iĢtirak etdilər.
XI əsrin 70-ci illərin in sonunda Azərbaycan torpaqları Orta Asiyadan Aralıq
dənizinədək, Qafqazdan Ġran körfəzinədək olan yerləri ö zündə birləĢdirən Böyük
Səlcuq imperiyasının tərkibinə daxil edilir.
Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində cərəyan edən dil, din, ərazi, mədəniyyət və
iqtisadi əlaqələr vəhdəti zəminində yeni etnik birliyin - türkd illi Azərbaycan
xalq ının fo rmalaĢması prosesi baĢa çatdı.
Səlcuq dövlətinin tənəzzülü dövründə yeni növ dövlət birləĢ mələrinin -
atabəyliklərin təĢəkkülü üçün zəmin yarandı. 1136-cı ildə ġəmsəddin Eldəniz
8
tərəfindən əsası qoyulan Azərbaycan Atabəyləri dövləti dövrün ən qüdrətli və
mədəni dövlətlərindən oldu.
Azərbaycanda mədəni həyatın yüksəlməsi ilə səciyyələnən XII əsr
Azərbaycan intibahı dövrü hesab edilir, məhz, bu dövrdə Azərbaycan xalqı
dünyaya görkəmli alimlər, Ģairlər, memarlar bəxĢ edir.
Taleyüklü hadisələrlə dolu olan bu dövrün XIX yüzildə Abbas qulu ağa
Bakıxanov tərəfindən baĢlanan tədqiqi, sonralar üçcildlik "Azərbaycan tarixi"nin I
cild ində təqdim edilən yığcam, lakin dərin məzmun lu materialla zəngin ləĢdirilsə
də, daha sonrakı onillərdə aparılan elmi araĢdırmalar yeni faktları, yeni mənbələri
üzə çıxara bilmiĢdir. Azərbaycan alimlərinin gərgin zəh məti, qanı-canı bahasına
baĢa gələn bu ağır iĢ tariximizin bir ço x o xun maz səhifələrin i bərpa etdi,
xalq ımızın ö mür yolunu iĢıqlandırdı, q iy mətli tədqiqat iĢlərin i ortaya gətirdi.
Bunlardan akademik Ziya Bünyadovun Azərbaycanın VI-IX əsrlər, eləcə də
Eldənizlər sülaləsi dövrünə, Sara xanım AĢurbəylinin Bakı və ġirvanın tarixinə,
Sara Qasımovanın ərəblərə qədərki Cənubi Azərbaycan tarixinə, Yusif Cəfərovun
hun tayfalarının Albaniya ilə qarĢılıqlı əlaqələrinə, Fəridə Məmmədovanın erkən
orta əsrlər Albaniyasının siyasi tarixinə və tarixi coğrafiyasına, RəĢid GöyüĢovun
Albaniyada xristianlığın tarixinə, Rəhim Vahidovun erkən orta əsrlər Mingəçevir
tarixinə, Nailə Və lixan lının Xilafətin Azə rbaycanla qarĢılıqlı münasibətləri
məsələlərinə, Məmməd ġəriflin in IX-XI əsrlər Azərbaycan feodal dövlətləri
tarixinə, Saleh Qazıyevin Qəbələ, Rauf Məmmədovun Naxçıvan, Qara
Əh mədovun Beyləqan, Hüseyn Ciddin in ġamaxı, Ömər Ġs mizadə və Fərhad
Ġbrahimovun Bakı və s. Ģəhərlərin tarixinə dair yazdıq ları əsərlərin xüsusi
əhəmiyyətini qeyd etmək lazımd ır
1
.
Tədqiq edilən dövrün tam təsvirini vermək üçün son 40 ildə
arxeoloqlarımızdan QardaĢxan Aslanov, Ġlyas Babayev, Firudin Qədirov, QoĢqar
QoĢqarlı, Nəsimi Quliyev, Əsgər Əliyev, Aləm Nuriyev, Abdulla Orucov, Fazil
Osmanov, Cabbar Xəlilov və baĢ qalarının tarixi-arxeolo ji tədqiqatlarını,
MəĢədixanım Nemətovanın orta əsr epiqrafik ab idələrimizə həsr etdiyi əsərlərini,
etnoqraflardan Teymur Bünyadov, Qiyasəddin Qeybullayev, sənətĢünas alimlərdən
Rasim Əfəndi, Nəsir Rzayev, Kamil Məmməd zadə, Cəfər Qiyasi, d ilçi alimlərdən
Vaqif Aslanov, Q.Vo roĢil, Aydın Məmmədov, Tofiq Hacıyev və baĢqalarının,
ədəbiyyatçılardan Həmid Araslı, Rüstəm Əliyev, Azadə Rüstəmova, Malik
Mahmudov və onlarca baĢqalarının adlarını çəkmək və əsərlərini xatırlamaq
vacibdir.
Vətən tarixĢünaslığımızın tərkib h issəsini təĢkil edən bu əsərlərlə yanaĢı,
1
Adları çəkilən bu və digər müəlliflərin əsərləri haqqında kitabın sonunda təqdim
edilmiĢ mənbələr və ədəbiyyat siyahısma bax.