Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

və  qəzəbli rəftarından Pənahəli bəy anlayır ki, şah tez-gec onu məhv 
edəcəkdir. Eyni zamanda əlinə çomaq alıb yasavullarla həmsöhbət 
olmağı özünə ar hesab edib, fürsət tapan kimi oradan qaçmağı  qərara 
alır. Bunun üçün də miladi 1745-ci ildə Nadir şahın hüzurundan qaçaraq 
Qarabağa - öz yaxın adamlarının içərisinə  gəlib, orada sakin olur. 
Pənahəli bəy öz yaxın adamlarından bir dəstə təşkil edərək gah Qarabağ 
yollarında, gah da Şirvan çəmənliklərində dolanır və günü-gündən işləri 
tərəqqi etməkdə idi. Nadir şah dəfələrlə  Şirvan və  Təbriz hakimlərinə 
fərmanlar göndərib Pənahəli bəyin tutulmasını  və  şahın hüzuruna 
göndərilməsini təkidlə tapşırmışdı. Lakin bu fərmanı icra etmək heç də 
mümkün olmamışdı. Səbəbi bu idi ki, xalq Pənahəli bəyi müdafiə  və 
mühafizə edirdi. Bu vəziyyət 1747-ci il camadiyəl axır ayının sonuna 
qədər davam etdi. Həmin tarixdə Nadir şah Xorasanda öldürüldü. şahın 
ölüm xəbərini eşidən kimi Pənahəli bəy qızmış bir şirə döndü. Hər tərəfə 
hücum edərək onu narahat edən düşmənlərə  zərbə endirdi. Nadirin 
zülmü nəticəsində Xorasana və Gilana sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir 
və başqa Qarabağ tayfalarının vətənə qayıtmağına  şərait yaratdı. 
Pənahəli bəy onları qarşılamaq üçün Azərbaycan və  İraq sərhədinə 
qədər gedib, onlara kömək göstərdi. Əlsiz-ayaqsız müflis olmuş qaçqın 
həmvətənlərinə  mənzil, yer-yurd verib yaşayış üçün şərait yaratdı. 
Bununla o, əhali arasında son dərəcə böyük bir hörmət, nüfuz və rəğbət 
qazandı. 
Pənahəli bəy öz nüfuzundan siyasi məqsədlə istifadə etdi. Artıq 
onunla Naxçıvan, Təbriz, Ərdəbil və başqa vilayətlərdə hesablaşırdılar. 
Bu vəziyyətdən istifadə edən Pənahəli bəy heç bir hakimdən fərman 
almadan özünü Xan elan edib Qarabağı, eləcə də qismən Gəncə, Təbriz, 
Ərdəbil və Naxçıvan vilayətlərinin bəzi torpaqlarını idarə etməyə 
başladı. 
Pənahəli xanın bu şöhrəti Cənubi Azərbaycan hakimi Əmiraslan 
xana da yetişdi. Əmiraslan xan vaxt itirmədən şəxsən Qarabağa gəlir və 
Pənahəli xanla görüşür. Pənahəli xanın işlərini bəyənib həmin axşam 
ona sultan səhəri xanlıq rütbəsi verir. Nadir şahdan sonra İranda 
hökmdarlıq edən Adil şahdan xahiş edir ki, Pənahəli xana xanlıq 
rütbəsini təsdiq etsin... Adil şah öz növbəsində  rəsmi surətdə  Pənahəli 
xana xanlıq rütbəsi fərmanı, eləcə də cavahiratla bəzənmiş qılınc, çoxlu 
hədiyyələr göndərir. Pənahəli xanın şöhrəti gündən-günə ucalırdı. 
  
 
80

---

PƏNAH XANIN İNŞA ETDİYİ İLK QALALAR VƏ 
ŞƏHƏRLƏR 
 
Biz burada ilk qala və  şəhərlər sözünü şərti mənada işlədirik. 
Məlumdur ki, Qarabağ  ərazisində  Bərdə, Örənqala və Beyləqan kimi 
tarixi  şəhərlər və qalalar vardır. Bu şəhər və qalalar Pənahəli xan 
dövründən  əsrlərcə  əvvəl yaranıb-yaşayıb, dəfələrlə dağılıb, xarab 
edilib, yenidən həyata qayıdıb. Bizim məqsədimiz tarixin yaddaşına 
sadiq qalan Pənahəli xanın inşa və təsis etdiyi ilkии qala şəhərlər haqda 
məlumat verməkdir. Məlumdur ki, Pənahəli xan hakimiyyətinin ilk 
illərində Bayat və Şahbulaq qalalarını tikmiş, orada hakimiyyət sürmüş 
və oranı  tərk etmişdir. Bunun səbəblərini oxucuya çatdırmaq bizim 
məqsədimizdir. Həmin qalaları  tərk etmək zərurəti isə  Şuşa qalasının 
inşa edilməsinə  şərait yaratmışdır. Yuxarıda dediyimiz kimi Pənahəli 
xanın dövlət, izzət və  şöhrəti günü-gündən artıb yüksəlməkdə idi. Bu 
yüksəliş  və inkişafı görən qonşu bəylər və xanların bir çoxu onun 
qarşısında əyilməyə və dostluq binası qoymağa başlamışlar. 
Bununla belə  Pənahəli bəy hakimiyyətə başlar-başlamaz, qarşısında 
belə bir vəzifə qoymuşdu: Qarabağı əhatə edən xanların bir çoxu zahirdə 
dost və müttəfiq olsalar da, fürsət məqamında qanlı bir düşmənə çevrilə 
bilərlər. Odur ki, xanlığın möhkəm bir istinadgahı yaradılmahdır. Bu 
daldalanacaqda yaşayış üçün zəruri binalar, eləcə  də  səngər, müdafiə 
hasarı tikilməli idi. 
Bu məqsədlə  Pənahəli xan 1747-ci ildə Bayat qalasının binasını 
qoydu. Qısa müddətdə qalaya hasar çəkdi, xəndək və başqa istehkamlar 
tikdirdi. Sonra Pənahəli xan ailəsini, qonşularını, mahalın başqa nüfuzlu 
şəxslərini köçürüb Bayatda sakin etdi. 
Pənahəli xan bir müddət Bayatda yaşadı.  Şəki xanı Hacı  Çələbiyə 
burada qalib gəldi. Bu sınaq dövründə Bayatın coğrafi  şəraitinin 
əlverişli olmaması meydana çıxdı.  Əvvələn, yaz və yay vaxtı elat 
yaylağa getdiyindən qalanın ətrafında  əhali azaldı. Bu səbəbdən qalanı 
elə yerdə tikmək qərara alındı ki, o həm dağ, həm də aranla əlaqədar 
olsun. Bu məqsədlə bir çox fikir, məsləhət və  məşvərətdən sonra 
Ağdamın 5-6 kilometrliyində yerləşən və  Şahbulaq adlanan yerdə qala 
və istehkam düzəltmək qərara alındı. Həqiqətdə  də  Şahbulaq Bayata 
nisbətən daha əlverişli müdafiə yeri idi. Miladi 1748-ci ildə 
  
 
81

---

Şahbulaqda sürətlə qala və lazımi inşaat işləri aparıldı. Elə bu zaman 
Xaçın məliki Pənahəli xana mane olmaq istədi. Onlar ətraf ermənilərdən 
iki minə yaxın qüvvə toplayaraq Ballıqaya adlı yerdə səngər qurdular və 
Pənahəli xana qarşı üsyan qaldırdılar. Pənahəli xan əvvəlcə  nəsihət və 
mülayimliklə erməniləri intizama çağırdı  və dedi ki, Şahbulaqda qala 
tikmək onlara ziyanlı deyil, bəlkə  həddən artıq mənfəətlidir. Lakin 
erməni bandaları Pənahəli xanı eşitməyib öz inadlarından əl çəkmədilər. 
Nəhayət, qanlı vuruşma başladı. Pənahəli xan özündən artıq silahlı 
ermənilərin səngərinə hücum edib üç günlük vuruşmadan sonra onları 
məğlub və darmadağın etdi. Bu hadisə  Şahbulağın tikintisini daha da 
sürətləndirdi. Tezliklə Şahbulaq kiçik qala-şəhər halına salındı: Burada 
hamam, bazar, məscid və başqa zəruri binalar tikildi. Pənahəli xan 
Bayatdan və  ətraf kəndlərdən öz etibarlı adamlarını  Şahbulaq qalasına 
köçürtdü. 
Əlbəttə, Şahbulaq Bayata nisbətən nə qədər əlverişli və möhkəm olsa 
belə, yenə  də xanlığın artan tələbatına və  məqsədlərinə cavab vermək 
səviyyəsində deyildi. Bu səbəbdən xan özünə daha qüdrətli bir müdafiə 
qalası yaratmaq qərarına gəldi. 
O öz yaxın adamları ilə müzakirə, müşavirə edərkən Vərəndə məliki 
Şahnəzər onun köməyinə gəldi. Onun məsləhəti ilə Şuşa qalasının əsası 
qoyuldu. 
Məlik  Şahnəzərin Qarabağ  Xəmsə  məlikləri ilə münasibəti 
pozulmuşdu. Bu səbəbdən Pənahəli xana pənah gətirib xanın dostu və 
müttəfiqi olmuşdu. Məlik Şahnəzər qızı Hürzad xanımı Pənahəli xanın 
böyük oğlu  İbrahimxəlil ağaya  ərə vermişdi. Məlik  Şahnəzər onu 
öldürmək istəyən digər erməni məliklərindən xilas olmaq yolunu Pənah 
xanla sıx dostluqda görürdü... Şüşə kəndinin 6 verstliyində mənzərəli bir 
yerdə, hər tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə olunub, yalnız bir tərəfdən 
gəlib-getmək mümkün olan yer yeni qala üçün seçildi. Qalanın yeri 
meşə ilə örtülü idi, yalnız az hissəsi otlaq üçün istifadə olunurdu. 
Pənahəli xan yeni iqamətgahının yerinə baxıb çox bəyəndi. xanın əmri 
ilə salmacaq qala şəhərin yerini öyrənmək üçün bir heyət yaradıldı. 
Həmin komissiyanın qarşısında yeganə çətinlik burada suyun olmaması 
idi. Lakin tezliklə aydın oldu ki, burada bəzən çox dayaz yerdən su 
çıxır. Bir neçə yerdən quyu qazdırıb su çıxdığına şahid oldular. Pənahəli 
xan dərhal həmin ərazidə qala salmaq və şəhər tikmək əmrini verdi. 
 
82

---