Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

Miladi 1750-ci ildə Şuşa şəhərinin binası qoyulmuşdur. Pənahəli xan 
tezliklə  şəhərin  ətrafına möhkəm bir hasar çəkdirib hər növ təcavüzə 
qarşı müdafiə sistemi və möhkəm bir səngər düzəltdikdən sonra daxili 
islahat və inşaat işlərinə başladı. 
Bayat və  Şahbulaq qalalarında olduğu kimi Şuşa qalasında da ilk 
tikililər sırasında hamam və  məscid var idi. Şəhər meydanında tikilən 
məscidi yenidən İbrahimxəlil xan təzələdi. XIX əsrdə isə İbrahim xanın 
qızı Gövhər ağa bu məscidi tamamilə söküb yenidən tikdi. Xalq 
arasında bu məscidə Yuxarı  məscid də deyilir. Sonralar xalqın 
ehtiyacına görə daha əzəmətli Aşağı  məscid tikildi. Biz memarlıq 
abidələrindən danışanda bu haqda ətraflı  məlumat verəcəyik. 
Ümumşəhər hamam və  məscidlərindən başqa, məhəllə  məscid və 
hamamları da var idi. 
Yuxarı  məscid  şəhər meydanına baxırdı, meydan və Rasta bazarla 
bazarbaşına doğru 300 metr uzanırdı. Bazarbaşında divanxana binası 
tikilmişdi. Divanxana Qarabağın Rusiya ilə birləşməsinə qədər işləyirdi. 
Sonra rus qoşun hissələri bu binaya zəng asıb, qüllə tikib rus hərbi 
kilsəsi etdilər. Həmin kilsə Sovet hakimiyyətinə  qədər işləyirdi. 
Əsrimizin 20-ci illərindən başlayaraq 60-cı illərə qədər kilsə binasından 
(qədim divanxanadan) şəhər klubu kimi istifadə olundu. Pənah xan 
Şuşanı qədim Azərbaycan memarlıq abidələri ənənələri əsasında tikmək 
üçün adamlar göndərib Təbriz,  Ərdəbil və başqa  şəhərlərdən ustalar 
gətirmişdi. Sonralar həmin ustaların özləri də Şuşada sakin oldular. 
Təbii olaraq xan Şuşaya öz adını verərək onu Pənahabad 
adlandırmışdı.  Şuşa  şəhəri bina olan kimi xan burada zərbxana açdırıb 
pul kəsdirdi. Xanlığın gümüşdən kəsdirdiyi pula da şəhərin adı 
"Pənahabad" verilmişdi. Xalq arasında bu ad dəyişdirilib sadəcə olaraq, 
"Pənavat" deyirdilər. Bu pul əski çar Rusiyasının gümüş pulu ilə 15 
qəpik dəyərində idi. Eyni zamanda, bu pul "təklik" və "cütlük" olmaqla 
iki növ idi. Təklik 15 qəpik, cütlük 30 qəpik hesab olunurdu. Qarabağda 
"Xan  ərşini" adı ilə bir ölçu miqyası  dəxi var idi. Bu ərşin hazırkı 
metrdən 5-10 santimetr artıq olmuşdur... Eyni zamanda çəki daşı olaraq 
"İstil" deyilən ağırlıq (miqyası) ölçüsü tətbiq olunurdu. Bu da təxminən 
800 qram ağırlığında idi. Həmin çəki daşı haqqında xalq arasında 
müxtəlif rəvayətlər vardır. Bəziləri onun ağırlığını 600 qr, bəziləri isə 
bir kiloqram hesab edirlər. Amma bizim zənnimizcə 800 qram daha 
doğrudur. 
 
83

---

Xalq arasında yaşayan belə bir mahnı var: 
 
Ay qurtarıb, bayrama üç gün qalıb,  
Pinti arvad qovurmanı qurtarıb.  
Kişi gedib istilyarım yağ alıb... 
 
İstilyarım rusun qədim çəki daşı etibarilə üç girvənkə (funt) 
miqdarında, yəni 1200 qrama bərabərdir. 
Pənahabad gündən-günə, ildən-ilə inkişaf edərək abadlaşır, döyüşə-
döyüşə böyüyürdü. "Pənah xanın qalası" "Pənahabad qalası" da gələ-
gələ xalq dilində ixtisarlaşıb yalnız "Qala" şəklini alırdı: 
- Hara gedirsən? 
- Qalaya! 
- Hardan gəlirsən? 
- Qaladan. 
- Keçən həftə Qalada idim. 
- Sən öləsən Qalada yaman bazar var və s. 
Bununla belə, bəzən qala sözünü "Şuşa qalası"  şəklində  də 
deyirdilər. Az sonra "Şuşa qalası" "Şəhri  Şişə", yaxud "Şişə"  şəklində 
işlənməyə başlandı. Rus dilində isə şəhərə "Şuşa" deyildi. 
 
...Arazi-ali Qarabağın güli-sirabıdır, 
Şişə şəhərindən gəlibdir bu pərivar erməni... 
 
S.Ə.Şirvani 
 
 
...Şəhri-Şişə ki, əcəb abi-havayi barəd,  
Xürrəm an ki, bəsəri-kuyi o, cayi-darəd... 
 
Mehdiquluxan Vəfa 
 
 
...Şişədə-Şirvanda vurur tək səbir... 
 
M.Ə.Sabir 
  
 
84

---

Şuşa şəhəri dəniz səthindən 1500 metr yüksəklikdə olan maili bir dağ 
yamacı üzərində salınmışdır.  Şəhərin yuxarı hissəsi aşağı hissəsinə 
nisbətən 300-400 metr yüksəkdir. 
Şəhərin şimal tərəfindən Xəlfəli çayı, sol tərəfindən Qarqar çayı axır. 
Şəhər hər tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə olunub, yalnız baş  tərəfdə 
"İrəvan qapısı", ayaq tərəfdə "Gəncə qapısı" vardır. 
Şuşa cənub tərəfdən "Cıdır düzü", "Üç mıx" təpələri, Daşaltı  kəndi 
və Kirs dağ silsiləsi ilə əhatə olunmuşdur.  Şimaldan  şəhəri "Dövtələb" 
təpəsi, Xəlfəli çayı  və  Xəlifəli kəndi, "Mıx tökən" yamacı  əhatə edir. 
Qərbdə Şuşanın Zarıslı və Qala dərəsi kəndləri, məşhur Turşsu yaylası 
və Sağsağanlı dağı kimi mənzərəli yerləri vardır.  Şərqdən  Şüşə  kəndi, 
Bağrıqan dağı, Topxana meşəsi və  təpəciyi və  Xəzinə qayası  Şuşanı 
əhatə etmişdir. Şuşanın şimali qərbində təxminən şəhərdən 2-3 kilometr 
aralı gözəl və səfah bir meşə yerləşmişdir. Bu meşədə ayna kimi saf və 
şəffaf, buz kimi soyuq olan məşhur  İsa bulağı, Damlı bulaq, Soyuq 
bulaq yerləşmişdir. Meşələrin heyvanlar aləmi son dərəcə zəngindir. 
 
 
* * * 
 
Şuşa  şəhəri yenicə bina olunub, yavaş-yavaş  şəhər halına düşürdü. 
Bu zaman İranın Mazandaran və Gilan tərəflərində  Məhəmmədhəsən 
xan Qacar (Ağa Məhəmməd  şah Qacarın atası) hökmranlıq iddiasına 
düşür. 
Məhəmmədhəsən xan Pənah xanın Qarabağda istiqlaliyyətini və 
şöhrətini eşidib, bunu özü üçün bir təhlükə hesab etdi. Ona görə 
Mazandaran, Gilanq və Astarabaddan hədsiz qoşun toplayıb Şuşa qalası 
üzərinə yürüş etdi. Şuşa qalasının tikilməsindən (1750-1751-ci illər) bir 
il keçməmiş  şəhərin təzə-təzə dirçəldiyi vaxtda Məhəmmədhəsən xan 
Qarabağa soxulub Şuşanın 4 ağaclığında (təxminən 28 kilometrliyində) 
olan "Xatun arx" adlı yerdə dayandı və burada Pənah xanın qüvvələrilə 
üz-üzə gəldi. 
Məhəmmədhəsən xan Xatun arxda ordugah qurub tüfəngçiləri, 
topçuları, atlı  və piyadaları nizamla yerləşdirib, hamısını döyüşə hazır 
bir vəziyyətə gətirdi. Digər tərəfdən Pənah xanın döyüşçüləri də onlarla 
üzbəüz mövqe tutub hər bir vəziyyətə hazır oldular... 
 
85

---