Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

ona fəal kömək göstərdilər. Fətəli xan Əfşarla erməni Xəmsə 
məliklərinin birləşmiş qüvvələri Şuşanı məğlub edib almaq üçün 7 dəfə 
hücum  əməliyyatı apardılar. Müharibə 7-8 ay davam etdi. Fətəli xan 
Əfşar ermənilərlə  bərabər çoxlu səngər və istehkamlar düzəltmişdilər. 
Bütün bu tədbirlərə baxmayaraq, hər dəfə  Fətəli xan məğlub olub 
biabırcasına geri qayıdırdı. Altı-yeddi aydan sonra hərbi və iqti-sadi 
vəziyyətinin ağırlaşdığını görən Fətəli xan bir gün erməni və 
iranlılardan ibarət olan bütün qüvvələrini ayağa qaldırıb  Şuşa üzərinə 
qəti, ümumi və inadlı hücuma başladı. Onlar çox çətinliklə Qarqar 
çayını keçib Qara qaya və  Kəhər adlı  təpələrə  qədər irəlilədilər. Digər 
tərəfdən Pənah xanın cəsur və rəşid adamları, Qarabağ atlı və piyadaları 
onlara müqabil duraraq şiddətli və  qızğın vuruşa başladılar. Döyüşün 
nəticəsi olaraq Fətəli xan Əfşar və onun müttəfiqi olan iki erməni 
məlikinin hərbi qüvvələri nizamsız və biabırçı surətdə məğlub və məyus 
halda geri çəkildilər. Bu tarixi vuruşmada Fətəli xan və müttəfiqlərdən 
iki mindən artıq adam məhv olmuş, çoxlu atlı və piyada əsir alınmışdı. 
Bundan əlavə, çoxlu ərzaq və hərbi ləvazimat Pənah xanın əlinə qənimət 
keçmişdi. Həmin şeyləri Pənah xan Şuşa şəhərinə daşıtdırmışdı. 
Bu məğlubiyyətdən sonra Fətəli xan Əfşar zorla Qarabağı özünə tabe 
etməyin mümkün olmadığını yəqin etdi və hiyləyə əl atdı. 
Fətəli xan vasitəçilərin  əli ilə  Pənah xanı barışığa dəvət etdi. Bu 
məqsədlə diliyağlı olan elçilər göndərib qəliz andlarla Pənah xana 
aşağıdakı vədləri verdi: "Əgər Pənah xan qoşunumuzdan aldığı əsirləri 
geri qaytararsa və mənimlə müttəfiq olub dostluq etsə, qızımın kəbinini 
onun oğlu  İbrahimxəlil ağaya kəsdirəcəyəm və beləliklə, biz dost və 
qohum olacağıq. Bundan sonra dövlətlərimiz arasında düşmənçilik 
olmayacaq.  İndi sizdən xahişim budur ki, hörmətli Xanzadəni 
(İbrahimxəlil ağanı) neçə günlüyə bizim çadırlara qonaq göndərəsiniz; 
ordugahda kəbin kəsilib  əqd oxunduqdan sonra İbrahim Xəlil ağa 
hörmət və ehtiramla geri qaytarılsın". 
Hiylə  və  kələk nə olduğunu bilməyən Pənah xan onun yalan 
sözlərinə  və  qəliz andlarına inandı. Eyni zamanda, dini etiqada görə: 
"Bacardığın zaman qəzəbini saxla və müqəssiri bağışla! Çünki bu gözəl 
və alicənab bir işdir". (Quran ayəsidir) Fətəli xanın sülh təklifini qəbul 
edərək böyük oğlu İbrahimxəlil ağanı bir neçə inanılmış adamlarla onun 
çadırına göndərdi. 
  
 
89

---

Fətəli xan Əfşar  İbrahimxəlil ağanın gəlməsini eşidən kimi çox şad 
və  məsrur olub, övlad, əqrəba və  sərkərdələrindən bir neçə  nəfəri onu 
qarşılamağa göndərərək, sonsuz hörmət və hədsiz ehtiramlarla ordugaha 
gətirdi. 
Fətəli xan hiylə ilə "Bu gün saat xoş deyildir" bəhanəsilə saatın nəhs 
olmasını bəhanə edib İbrahimxəlil ağaya "hələ bir neçə gün kef eylə" - 
deyə ordugahda saxladı. Eyni zamanda bu müddət içərisində şirin dilli 
və hiyləgər elçilər göndərib "dostluq və qohumluq naminə" bütün əsir 
və dustaqları azad etdirdi. 
İbrahimxəlil ağa baxıb gördü ki, Şuşaya qayıtmağa icazə yoxdur. Hər 
gün bəhanə ilə bir xan, hər gecə bir əmir, bir sərkərdə tərəfindən qonaq 
edilir, nə məqsədlə isə işi yubandırır. Ona görə atası Pənah xana məktub 
yazıb bildirdi ki, "Vəziyyətdən belə məlum olur ki, Fətəli xan məni də 
özü ilə aparmaq istəyir. Mənim Qalada (Şuşada) olan kəhər atımı təcili 
surətdə göndərin, bəlkə o atın köməyi ilə qaçım..." 
At Fətəli xan Əfşarın ordugahına yetişənə kimi Fətəli xan köçüb 
getdi və İbrahim Xəlil ağanı da özü ilə apardı. Bu dəhşətli hadisə Pənah 
xana yetişdi. Pənah xanı  və bütün Qarabağ  əyanlarını  kədərləndirdi, 
hamını pərişan etdi. Bunun üçün məsləhət və məşvərət məclisi qurulub, 
bu dərdə bir çarə aparmağa başladılar. 
 
İstərsən ildırım ol, hər nə bilirsən qayır, 
Sən saydığın qoy dursun, bax gör fələk nə sayır. 
 
Fətəli xan Əfşar, göründüyü kimi, zorla Qarabağı  fəth edə bilmədi, 
hiylə  və  kələk yolu ilə  İbrahim Xəlil ağanı guya əsir apardı. Bu 
səbəbdən də  Fətəli xan hiylə  və siyasətdə qalib gəlmiş kimi şad və 
xürrəm Urmiyaya qayıtdı. O öz iqamətgahına qayıdan zaman İranın 
İsfahan və  Şiraz tərəflərində  Kərim xan Zənd hökmranlığa başlayıb 
özünü "Vəkili-şahi-İran" adlandıraraq istiqlaliyyət əldə etmişdi. 
Fətəli xan Əfşar Qarabağdan qayıdan zaman Kərim xan Zənd ilə 
qardaşı  İskəndər xanı  sərkərdə  təyin edərək Fətəli xan Əfşar üzərinə 
göndərdi. İsfahan yaxınlığında olan vuruşmada İskəndər xan öldürüldü. 
Kərim xan Zəndin qoşunları məğlub oldular. Bundan qəzəblənən Kərim 
xan Zənd Fətəli xanla qəti döyüşə hazırlaşdı. 
Kərim xan eyni zamanda Pənah xana məktub yazıb ondan hərbi 
kömək istədi. Kərim xan Zənd Pənah xana belə yazmışdı: "...Fətəli 
  
 
90

---

xan nəinki bizim düşmənimizdir, eyni zamanda o, bizim qanlımızdır. O 
mənim qardaşımı öldürdüyü kimi, sənin oğlunu da hiylə  və  kələklə 
aldadıb əsir və dustaq etmişdir. İndi sən də var qüvvən ilə bizə kömək 
etməli və bu işdə əlindən gələni müzayiqə etməməlisən. Çünki intiqam 
alsaq və sənin oğlunu xilas etsək, siz sevindiyiniz kimi biz də arzumuza 
çatarıq..." 
Pənah xan bu təklifdən çox xoşhal olub, fürsətdən istifadə ilə Kərim 
xanın köməyinə getdi. Kərim xan da bu köməkdən çox şad olub Pənah 
xana hörmət və ehtiram göstərdi. Beləliklə, hər ikisi ittifaq bağlayıb 
Fətəli xan üzərinə hücum etdilər. Bu vuruşmada Fətəli xan Əfşarın 
ordusu məğlub oldu və Fətəli xanın özü əsir alındı. 
Kərim xan Zənd Fətəli xan Əfşardan qisas alaraq onu İsfahan 
yaxınlığında qardaşı İskəndər bəyin öldürüldüyü yerdə edam etdi. 
Pənah xanın oğlu İbrahimxəlil ağa Urmiyada əsirlikdən azad edildi. 
Kərim xan Zənd  İbrahim Xəlil ağaya qiymətli bir xələt, cavahiratla 
bəzənmiş bir qılınc, qızıl yəhərli və yaraqlı bir at bağışlayıb Qarabağ 
xanlığının fərmanını da ona verərək, Qarabağı idarə etməyə göndərdi. 
Kərim xan İbrahim xanı Qarabağa yola saldıqdan sonra Pənah xana 
dedi: "...Mənə qarşı etdiyin hörmət və  sədaqətə görə sizə  təşəkkür 
edirəm. Gəl mənimlə gedək, bir az Şirazda qal və  mənə qonaq ol!" 
Beləliklə, Pənah xanı Urmiyadan Şiraza apardı. 
Kərim xan Zənd Pənah xanı zahirdə qonaq və dost, müttəfiq kimi 
hörmət və ehtiramla Şiraza aparmışdı. Həqiqətdə isə o, Pənah xanı 
Şirazda bir girov kimi saxlayırdı. Pənah xan dəfələrlə ondan icazə 
istəyib, öz yurduna qayıtmaq niyyətində olmuşsa da, Kərim xan bu 
təklifə mane olub onu vətənə buraxmamışdı. Pənah xan bir müddət 
Şirazda qaldıqdan sonra orada vəfat etdi. Nəşini Qarabağa gətirib 
Ağdamda olan "İmarət" adlı mülkündə dəfn etmişdilər. 
Ümumiyyətlə, Pənahəli xan Qarabağda 12 ilə yaxın xanlıq etmişdir. 
Onun ölüm tarixini qəbri üstündəki kitabədə belə yazmışdılar: 
 
"Qələm be dəftəri-rəhmet nəvişt tarixəş,  
Rəfiqi-həmdəmi-vey şod Pənahi-cümlə güruh. 
 
Tərcüməsi: 
Onun tarixini rəhmət dəftərində qələm belə yazdı:  
Onun dost və yoldaşı cümlə xanların pənahı oldu. 
  
 
91

---