Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

Əl-hasil Pənah xan Pənahabad  şəhərinin məmuriyyəti və  hər qism 
ləvazimat dürüst etmək yolunda, yəni kəndlilərdən təhsili-maliyat, 
nəzmi-əmri-ticarət, sənayeyi-müxtəlifə  və sair ləvazimati-maaşiyyə  və 
tərtibi-ehtiyacati-şəhriyyə yolunda tədbirlər edir və qanunlar qoyur. 
Filcümlə  fəraqət hasil olan kimi Gəncə üzərinə  həmlə etmək fikrində 
olur. 
 
 
PƏNAH XANIN GƏNCƏ  
ÜZƏRİNƏ HƏMLƏ ETMƏYİ 
 
Pənah xan çox güclü süvari qoşunu ilə  Gəncə  tərəfə  rəvanə olur. 
Bilamane şəhərə daxil olur. Qoşun əhli bilatəxir əl açarlar qətl və qarətə. 
Nalə və fəryadi-əhli şəhər asimanə bülənd olur. Şuriş və qövğayi-əzim 
vaqe olur. Neçə gün bu məzlumə tul çəkər xəbər yoxdur. Neçə gündən 
sonra Pənah xan Qarabağa müraciət edir. 
 
 
ŞƏKİLİ HACI ÇƏLƏBİ HAMAN İLDƏ GƏNCƏ 
ÜZƏRİNƏ HÜCUM EDİR 
 
Pənah xan Gəncə şəhərinə gedib təsxir etmək xəbərini və Pənah xan 
Qarabağa qayıdandan sonra Gürcüstan qoşununu Gəncə vilayətini 
mühafizə  qəsdi ilə  Gəncədə oturtmaq xəbərini təfsilən Hacı  Çələbi 
Şəkidə eşidib haman il çoxsaylı süvari ilə Gəncə tərəfə rəvanə olur. Bu 
qəsd ilə ki, gürcü qoşununu oradan çıxarsın, yainki tamam qətlə yetirsin. 
Hacı  Çələbi Gəncəyə varid olan saat gürcü qoşunu qabağa çıxıb 
müqabilə edir. Şəki süvariləri qızmış şirlər kimi hər tərəfdən gürcülərə 
həmlə edib onları  şikəst edirlər. Qaçmaq bacaran qaçır, yerdə qalan 
tamam məqtul olurlar. Gəncə  əhli Hacı  Çələbidən qorxub gürcülərə 
kömək edə bilmirlər.  Əgər kömək edən olubdursa, onlar da qətlə 
yetişibdilər. 
 
15

---

İRANDAN PƏNAH XANA YETƏN XƏBƏRLƏR 
 
İran məmləkətindən Pənah xana səhih xəbər çatar ki, iki nöqtədə 
dəviyi-səltənət edən  şəxslər peyda olmuş. Biri Astarabad tərəfdən 
türkman içindən Məhəmmədhəsən xan Qacar ki, Nadir şah zamanında 
əhli-üsyan hesab olunduğuna türkman tayfalarına  əmr olunmuşdu ki, 
onu ya qətlə yetirsinlər, ya məhbus hüzura yetirsinlər. Türkmaniyyə 
Heybəti-Nadiridən qorxub Məhəmmədhəsən xanı öz içlərindən xaric 
edirlər. Məhəmmədhəsən xan bir nəfər süvarə ilə biyabənlərdə olar. Biri 
də, Kərim xan Zənd ki, əkabiri-taifeyi-Zəndiyyədən və  Şirazda xüruc 
edib dəviyi səltənət edər. Hər iki tərəf bir-birinin üzərinə  təhacum və 
ləşkərkeşlikdə bulunurlar. 
Əlbəttə, bu xəbər Pənah xanı böyük qeydə və fikrə salır ki, atəşi-fitnə 
İranda vaqe olub və bu odun səfnəsi onu da yandıracaqdır. Bununla belə 
Pənah xan nə vaqe olarsa, təqdirə  həvalə edib Qarabağ mülkünün 
islahında ikiqat çalışmağı özünə vacib edir. Belə  qərara gəlir ki, 1) 
əvvəla xaric xəbərləri ələ gətirmək; 2) Qarabağın hər guşəsində nə vaqe 
olduğun istixbar etmək; 3) zəxireyi-nan və hübubat və sair ləvazimati-
təhamiyə cəm etmək; 4) mühafizəti-Pənahabad. Bu maddələrdə  hər iki 
tədbir yolu gedib şəhər mühafizəsindən ötrü iki tərəfdən yol və tərəddüd 
təyin edər. Biri Gəncə  tərəfə  və biri İrəvan tərəfə tamam dairə  şəhərə 
hasar çəkdirmək və yasaq yerləri bina etdirməyi hər şeydən əfzəl qərar 
verir. Hər yerdən memarlar və əhli-kar cəm etdirib şəhər qapılarını hər 
iki tərəfdən qüvvətli hasara tutdurur. Memarlara hasar nəxşəsini göstərir 
ki, ali və möhkəm bürclərə, pusqu yerləri təmir etsinlər və müstənaməti-
lazimələri tədarük olunsun. Xülasə,  İran xəbəri çatandan sonra Pənah 
xan bir dəqiqə asudə olmaz. Gahi şəhərdə oturarkən daxili nizam və 
intizam naminə və gahi əyalətin bir tərəfinə səfər edib xalqın halatindən 
istixbar edərdi. Qonşu  əyalətlərin xəyalından  əxbar cəm edərdi. Çünki 
az vaxtın zərfində  Pənah xan üç yerdə  mərkəz, hökumət qurub, axırda 
Pənahabad kimi bir hasari-zərfin ehdas etməyi, Gəncə şəhərinə təhağüm 
edib, müzəffər müavidət etməyi həmsayələr üçün əsbabi-hədər güftəgu 
olmuşdu. Müntəzir idilər ki, kənardan bu tərəqqiyə bir zaval 
çatılacaqdır. Amma Pənah xan öz tədbirində huşyar ikən fəqət  İran 
vaqeyindən qorxulu xəbərlər alınırdı. 
  
 
16

---

 
ƏXBAR VƏ HƏVADİSATİ-MUTƏFƏRRİQƏ 
 
1. Biz  cəm etdiyimiz əxbar və  əsnadi ki, 1169-cu sənədən sonra 
Pənah xan barəsində heç bir xəbər yoxdur. Güzinni Kərim-xani-Zənd 
ehzar etməyə görə Baharlı molla Dəlini ki, fazil və layiq vizarət bir şəxs 
imiş, sair mötəmidləri ilə götürüb, Şiraza gedibdir. 1172-ci hicridə orada 
vəfat edibdir. Amma cənazəsi  Şirazdan Qarabağa həml olunubdur. 
Ağdam məqbərəsində dəfn olunubdur. 
2. Haman 1172 (1758)-ci ildə  Məhəmmədhəsən xan Qacar Kərim 
xan ilə müxasimə  və müharibə halında olan zaman Məhəmmədhəsən 
xan Təbrizdən Qarabağ  əyalətinə hücum edib, Araz kənarında olan 
kəndləri qarət edib, yenə Təbrizə tərəf müraciət edir. 
Qarabağ tərəfdən bu təhakümə müqabilət edən olubdur - ya nə, xəbər 
yoxdur. 
3. 1172 (1758)-ci sənədə Fətəli xan Əfşar iki, ya üç dəfə Qarabağın 
üstünə  gəlib, qarət edib qayıdıbdır. Xacə  Əlilər çayının
1
  Pənahabada 
baxar üzündə mötədid təpələr mövcuddur ki, bu zamanda dəxi xalq 
dilində  Fətəli xan təpəsi məşhurdur. Bu asardan məlum olur ki, 
Pənahabad tərəfdən, yeni Pənah xanın böyük oğlu və canişini 
İbrahimxəlil xan tərəfindən qarətgərlərə ciddi surətdə müqabilə 
göstərilibdir. 
4. 1199 (1784)-cu ildə Qubalı  Fətəli xan həm Qarabağ üzərinə 
qəravul qəsdi ilə  gəlib və qarət edibdir. Avarlı Ümmə xan ki, o vaxt 
İbrahim xana qız verib, onunla həqqi-qərabəti var imiş, bu xəbəri eşidib 
İbrahim xan Fətəli xana müqabilət edə, ya etməyə İbrahim xana havadar 
çıxmaq niyyəti ilə 3000 nəfər ləzgi qoşunu Qarabağa göndərər ki, 
əhyanən Fətəli xan bir də Qarabağa gəlsə, onunla müqabilət etsinlər. Bu 
qəsd ilə  ləzgi qoşunu 3 ay Qarabağda oturub Fətəli xan gəlmədiyinə 
qayıdıblar Dağıstana.  Əl-hasil Pənah xan Şiraza nə vaxt izhar 
olduğundan xəbər yox ikən vəfatı xüsusunda 1173 (1759)-cü sənədə 
xəbər hasil olar. Amma Pənah xan gedəndən sonra İbrahim xan nə növ 
rəyasət etdiyindən və Qarabağda üz verən hadisələr necə ki, fövqdə zikr 
olundu,  İbrahim xan barəsində tarixi bir xəbər nəzərə  gəlmir. 1178-ci 
sənədə İbrahim xan "xan" adı ilə 
                                                           
1
 
Xocalı çayı
 
 
17

---