Qubalı Şeyx Əli xan və qazıqumuqlu II Surxay xanın oğlu Nuh bəy
bir dəstə İran qoşunu ilə Hüseynqulu xanın köməyinə gəldilər. Rus
qoşunları gəmilərə oturub Talışın Sarı cəzirəsinə getdilər.
Bu zaman Rüstəm xan Üsmi vəfat etdi. Onun yerində Ustar xan oğlu
Əli xan üsmi oldu. Araya ədavət düşdü. Mustafa xan Səlim xanı
Qarabağdan gətirdib, Şəkinin üzərinə getdi. Məhəmmədhəsən xan
qarşıya çıxaraq, vəziyyəti istədiyi kimi görməyib qoşunu azad etdi. Özü
də Mustafa xanın yanına gəldi. Mustafa xan hər iki qardaşını Şirvana
gətirib, əmisi oğlu Şeyx Əli bəyi Şəkidən naib təyin etdi. Lakin Şəki
əhalisi üsyan qaldırdı. Onun qardaşı Məhəmmədhəsən xan tərəfindən
kor edilən Fətəli ağanı xanlığa qəbul etdilər. Üç aydan sonra Mustafa
xan çarəsiz qalıb Səlim xanı Şəkiyə hakim göndərdi və onun qızını özü
üçün aldı. Məhəmmədhəsən xan Qubaya, Dərbəndə və buradan da Cara,
axırda rusların yanına gedib, Hacı Tərxana göndərildi. O, cəsarətli,
rəiyyətpərvər bir əmir olmaqla bərabər, mütəəssib və qantökən bir adam
idi.
Hicri 1220 (1805)-ci ildə şahın vəliəhdi Abbas mirzə, naibüssəltənə
ləqəbi ilə Azərbaycan hökmranlığına təyin edildi. O, qoşun və topxananı
yenidən təşkil edərək, Firəng (Avropa) üsulunda qalalar tikdirdi. Rus
sərdarı Kürək çayı kənarında qarabağlı İbrahimxəlil xan ilə görüşdü.
İbrahimxəlil xan bağlanan əhdnamə mucibincə rus dövlətinin
himayəsinə daxil oldu və xərac olaraq hər il 10000 əşrəfi verməyi
öhdəsinə aldı. Özünü qorumaq üçün 50 soldat götürüb Şuşa qalasında
yerləşdi. İmperator tərəfindən onun özünə general-leytenant rütbəsi,
oğlanları Məhəmmədhəsən ağa və Mehdiqulu ağaya general-mayorluq
və Xanlar ağaya da polkovniklik rütbəsi verildi.
Digər tərəfdən, naibüssəltənə (Abbas Mirzə) Qarabağı almaq qəsdilə
damğanlı İsmayıl bəyi və Şahsevən Əliqulu xanı 10000 nəfər qoşunla
Xudafərin körpüsündən göndərdi. Məhəmmədhəsən ağa rus qoşunu ilə
onların qarşısına çıxdı. Cəbrayıllı bağlarında döyüşə başladı və Şuşaya
qayıtdı.
Şah özü Qarabağın Təxti-Tavus adlı yerinə və naibüssəltənə də
Ağoğlan və Çanaxçı yolunda Əsgəranın aşağısına gəldi. Naibüssəltənə
Gəncədən bir dəstə soldatla Şuşaya gedən polkovnik Karyagin ilə
döyüşə başladı. Polkovnik qayıdıb Şahbulaq yanında olan Tərnəgüt
qalasına gəldi. Buradan da gedib, Tərtər çayı kənarında yerləşmiş və
2000 soldatla şahın müharibəsinə gedən knyaz Sisianov ilə birləşdi.
164
Şahın oradan qayıtması xəbərilə əlaqədar rus sərdarı Şuşa qalasına
gəldi. Naibüssəltənə də Gəncəyə getdi. Orada olan ruslar ermənilərin bir
hissəsilə qalaya çəkildilər. Naibüssəltənə Gəncə əhalisini öz xahişlərinə
görə köçürüb Qazaxın Həsənsuyu yolu ilə Təbriz tərəfinə göndərdi. Özü
də bir neçə gün Ağstafada qaldı. O, beləliklə, Qazax, Borçalı
mahallarını və Gürcüstanı öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Lakin
məqsədinə çatmadan İrəvan tərəfinə qayıtdı. Qazaq əhalisi Dilican
dərəsində onun qoşununun qabağını kəsib, qətl və qarətə başladılar.
Rnyaz Sisianov Şirvana gəlib zahirdə itaət göstərən Mustafa xan ilə
görüşdükdən sonra Bakıya getdi. Sarıda olan ruslar da dəniz yolu ilə
gəlib onunla birləşdilər.
Bəzi xidmətlər göstərmiş olan II Mirzə Məhəmməd xanın qardaşı
Əbdürrəhim ağa Qubadan Şirvana, sərdarın hüzuruna gəldi. O, hərçənd
Hüseynqulu xanın İran tərəfdarı olduğunu söyləyirdi, lakin sərdar onun
sozünü qərəzsiz sanmayıb qəbul etmirdi.
Sərdar hicri 1220 (1806)-ci ildə şubatın (fevralın) 2-də qalanın
yanında Hüseynqulu xan ilə təslim olmaq haqqında danışıq aparırdı. Bu
zaman sülh və müsalimət qanunu xilafinə olaraq iranlıların təhriki və ya
Hüseynqulu xanın tapşırığı ilə onun bibisi oğlu İbrahim bəy ibn-
Məhəmmədhüseyn xan ibn-İmamqulu xan Dərbəndinin əlində
öldürüldü. Başı qatilin atası ilə şahın hüzuruna göndərildi. Ruslar
gəmilərə minib Sarı tərəfə getdilər.
Sərdar öldürüləndən sonra Tarxu şamxalından başqa, bütün xanlar
üsyan qaldırdılar. Həmişə İran dövlətindən qorxuda olan və Rusiyanın
himayəsini istəyən Talış Mir Mustafa xan, Mirzə Büzürg Qaimmə-qam
ilə görüşdükdən sonra xatircəm olub ruslarla ziddiyyətə başladı. Şirvanlı
Mustafa xan ruslara tərəfdar olan Səlim xan ilə ədavət binası qoydu. O,
Gəncədən Şəkiyə, Səlim xana köməyə gedən bir dəstə rus qoşununa
mane olmaq istədi, lakin məğlub olub geri qayıtdı.
Başaçıq (İmeretiya) valisi Rusiyanın düşmənlərilə dostluq etməyə
başladı. İranlılar yenə Arazdan keçdilər. Osmanlılar da öz dövlətlərilə
sülhün pozulduğunu görüb, Gürcüstana soxulmağa hazır oldular.
General-anşef qraf Qudoviç sərdarlığa (baş komandanlığa) təyin edildi.
Qarabağlı İbrahim xan bir çox ərizə göndərməklə İran dövlətinə ixlas
göstərirdi. Onun xahişinə görə oğlu Əbülfət xan bir dəstə qoşunla Qapan
yolunda Şuşa qalasının yanına gəldi. Naibüssəltənə
165
özü də Xudafərin körpüsündən keçdi. Şuşada sakin olan rus qoşununun
komandiri mayor Lisaneviç hicri 1221 (1806)-ci ildə həziran (iyun)
ayının 2-də gecəyarısı qalanın xaricində köç və külfətilə yerləşən
İbrahim xanın üzərinə basqın edib onu, arvadı, oğlu, qızı və bir çox əyan
və xadimlərilə bir yerdə öldürdü. İbrahim xan hünərli, ədalətli, bərk və
sadə rəftarlı bir əmir idi.
Həmin gün Əbülfət xan geri qayıtdı. İbrahim xan nəvəsi Cəfərqulu
ağa, oğlu Məhəmmədhəsən ağa Ordubadın yaxınlığına qədər onu təqib
edərək, çoxlu qətl və qarət etdi. Mehdiqulu ağa atasının yerinə Qarabağ
hökumətinə təyin edildi. Neçə vaxtdan sonra Əbülfət xan Şahsevən
Ətaulla xanın köməyilə cəbrayıllı tayfasını və Qarabağın sair elatını
köçürüb Qafan ətrafına getdi. Bu zaman ruslar və Cəfərqulu ağa
cəbrayıllı elinin üsyan qaldırmasından istifadə edərək, iranlıları çətin
keçilən və meşəlik yerlərdə məğlub etdilər. İranlılardan bir çoxu qarət
edildi, elat da öz məskəninə qayıtdı.
Bu zaman naibüssəltənə Aslandüz və Qarabağ yolu ilə Şirvana
hərəkət etdi. İran qoşununun keçməsinə mane olmaq üçün Mustafa
xanın Kür çayı kənarında yerləşdirdiyi cəmiyyəti dağıtdı. 6000 ailəyə
yaxın olan Şəryan, Muradxanlı və sair elatı Muğana köçürdü. Özü isə
Ağsu şəhərinin qırağına düşdü. Mustafa xan şəhəri köçürüb, çətinliklə
gedilən Fit dağına çəkildi. Şeyx Əli xan şahzadəni xas atlılarından bir
dəstəni Pirqulu xan Qacarın komandası altında Qubaya apardı. Özü
bakıh Hüseynqulu xanla naibüssəltənənin hüzuruna gəldi və sonra geri
qayıtdı. Naibüssəltənə Şirvanda məqsədinə nail olmayacağını görərək
Qaimməqamın oğlu Mirzə Əbdülqasımı iranlılardan qorxan Şəki hakimi
Səlim xanın yanına göndərdi. Onu öz tərəfinə çəkmək istədi. Sonra
Pirqulu xanı Qubadan gətirib, Muğanda qalmağa məmur etdi, özü də
Azərbaycana qayıtdı.
Qraf Qudoviç Qafqazın hər iki tərəfindən dəfələrlə səfər edərək
ləzgi, os (osetin) və mıçıqıçları (çeçenləri) sakit etdi. General Qlaze-
napi Qızlar tərəfindən Dərbənd, Quba və Bakım almağa göndərdi. O
özünə tabe olan şamxal Mehdi xanla bərabər Buynaqa gəldikdən sonra
dərbəndlilər Mirzə bəy nəvəsi Əlipənah bəy Əhməd bəy oğlu Bayatın
başına toplaşıb, rəftar və hərəkətlərindən narazı olduqları Şeyx Əli xanı
şəhərdən qovdular. Generalın istiqbalına adamlar göndərib, tabe
olduqlarını bildirdilər. Hicri 1221 (1806)-ci ildə həziran (iyun) ayının
21-də Dərbənd rus dövlətinin ixtiyarına keçdi. Ulus
166
Dostları ilə paylaş: |