Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si 1848-ci ildə,
Tifhsdə böyük
Azərbaycan şairi Mirzə Şəfi Vazeh tərəfindən nəstəliq-şikəstə xətti ilə nəfis
şəkildə köçürülmüşdür. Vaxtilə Mirzə Şəfinin həmin əlyazması Peterburqdakı
məşhur "Asiya muzeyi"ndə olmuşdur. Əsər üzərində ştamp və inventar qeydi
də bunu aydın şəkildə göstərir. Hazırda isə həmin əlyazma SSRİ Elmlər
Akademiyasının Leninqrad şəhərindəki
Şərqşünaslıq
İnstitutunun
kitabxanasında saxlanılır. Bu barədə Ə.Ə.Səidzadənin "Mirzə Şəfi və ya
Bodenştedf?" (Bakı, 1940) və Mikayıl Rəfilinin "Mirzə Şəfi dünya
ədəbiyyatında" (Bakı, 1958) əsərlərində də məlumat verilmişdir.
Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə" əsərinin Mirzə Şəfi Vazeh tərəfindən
köçürülmüş əlyazma nüsxəsini biz yeni əlifbaya köçürmüş,
onu tədqiq edib
aşağıdakı nəticəyə gəlmişik:
1. Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sinin üzünü
1848-ci ildə "Asiya muzeyi"nin sifarişi üzrə köçürmüşdür.
2. Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə" əsərini öz dəsti-xətti ilə deyil, nəql
əsasında qarabağlı şair Salari tərəfindən qələmə aldırmışdı. Bu səbəbdən,
əsərdə səcli
cümlələr, yersiz təşbeh və mübaliğələr çoxdur. Mirzə Şəfi Vazeh
əsərin üzünü köçürərkən orijinalın məzmununa xələl gətirmədən cümlələri adi
qaydada elmi üsluba uyğunlaşdırmışdır.
3. Gələcəkdə Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si çap edilərkən Mirzə
Şəfinin əlyazma variantı, onun düzəlişləri nəzərə alınmalıdır.
Mirzə Camal Cavanşir "Qarabağ tarixi" əsərini fars dilində, 1847-ci ildə
bitirmişdir. Həmin əsərin dəyəri ilk növbədə müəllifin hadisələrin bir çoxunun
iştirakçısı, canlı şahidi olmasındadırsa, digər tərəfdən
bu hadisələri Qarabağda
yaşayan hərbi və siyasi xadimlərdən eşidib qələmə almasıdır. Mirzə Camalın
tərcümeyi-halı haqqında tarix elmləri namizədi Ə.Hüseynzadə yazırdı:
"Qarabağ xanlığının tarixinə dair" ikinci əsərin müəllifi Mirzə Camal
Cavanşir (1773-1853) İbrahim xanın vəziri olmuş, xanlığın daxili və xarici
işlərində yaxından iştirak etmişdir. Qarabağ xanlığı Rusiya himayəsinə
keçdikdən sonra da Mirzə Camal Mehdiqulu xanın yanında
həmin vəzifədə
qalmışdır.
Qarabağ xanlığı ləğv edildikdən sonra o, məhkəməyə təyin edilmiş və
burada 18 ilə yaxın çalışdıqdan sonra, 1840-cı ildə qocalığı ilə əlaqədar olaraq
istefaya çıxmışdır
1
.
1855-ci ildə "Kavkaz" qəzetində Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi" əsərinin
tərcüməsini çap edən Adolf Berje eyni zamanda Mirzə Camalın qısa tərcümeyi-
halını (bu tərcümeyi-halındakı faktları ona Rzaqulu
bəy Mirzə Camal oğlu
vermişdir) əsərə əlavə etmişdir.
1 Bax: Ə.Hüseynzadə. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan tarixşünaslığı, Bakı, 1967, səh.31.
178
Adolf Berje yazır: "Mirzə Camal fars, ərəb və osmanlı dillərindən başqa
avar və ləzgi dillərini də bilirdi. Tarix, coğrafiya və astronomiya haqqında yaxşı
məlumatı vardı, tibb elmini də öyrənmişdi, istefaya çıxdıqdan sonra ömrünün
sonuna qədər xəstələri pulsuz müalicə edirdi. Onun üçün də xalq arasında
hörməti vardı"
1
.
Mirzə Camal 1853-cü ildə 80 yaşında ikən vəfat etmişdir.
Onun qələmə aldığı "Qarabağ tarixi" Pənahəli xan və İbrahimxəlil xanın
xarici istilaya qarşı ədalətli müharibəsinin təsvirinə həsr olunub.
Mirzə Camal Məhəmmədxanbəy oğlu 1773-cü ildə Qarabağın Xocalı
kəndində anadan olmuşdur. Onun atası Məhəmmədxan boy İbrahim xanın dərin
hörmətini qazanmışdı. İbrahim xan onu Şuşa şəhər qalabəyisi təyin etmişdi.
Mirzə Camal Şuşada ərəb, fars dillərində təhsil almışdır. Gəncədəki İbrahim
xanın dəftərxanasında yazı işlərini aparırdı. Az sonra Mirzə Camal İbrahim
xanın arvadı Car-Balakən hakimi Ümmə xanın bacısı Bikə xanımın yanında
katib (mirzə) işləyir. İbrahim xan, Qacarın öldürülməsindən sonra Şuşaya
qayıtmış, Mirzə Camalın və atasının xidmətini nəzərə alaraq onu M.P.Vaqifin
yerinə vəzir təyin etmişdir. 1805-ci ilin mayında İbrahim xanla general
Sisianov arasında Kürəkçay sazişi bağlanarkən
Mirzə Camal da orada
olmuşdur. "Kavkaz" qəzetinin Qarabağ tarixinə aid çap etdiyi çoxlu materiallar
içərisində ən maraqlısı, şübhəsiz, Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağ tarixi"
əsəridir
2
. Həmin əsər yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi rus dilinə görkəmli
şərqşünas, Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının sədri Adolf Berje tərəfindən
tərcümə olunmuşdur. Əsər rəğbətlə qarşılanmış və heç bir tarixdə, o, cümlədən,
erməni tarixçilərində də etiraz doğurmamışdır.
Çünki Mirzə Camal Cavanşir
tarixi həqiqəti qələmə alırdı. Müəllif bu əsəri Qafqaz canişini Voronsovun
təklifi ilə yazdığını müqəddimədə də qeyd edir.
Keçən əsrin əllinci illərində Mirzə Camalın oğlu Rzaqulu bəy də
"Qarabağnamə" yazıb atasının yolunu davam etdirir.
Əsərin adı əlyazmasında belədir: "Rzaqulu Mirzə Camal bəy oğlu. "Pənah
xan və İbrahim xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri".
Əhməd bəy Cavanşirin Qarabağ xanlığının tarixinə dair 1883-cü ildə
yazdığı "Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair" adlı
məşhur əsəri də "Kavkaz" qəzetində çap olunub
3
.
Əhməd bəy Cavanşir özü də Qarabağ xanları nəslinə mənsub idi.
1843-cü ildə sabiq Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın təklifi ilə çar I Nikolay
Əhməd bəyi Peterburqa
dəvət edir və o, dövlət hesabına, dvoryanlara məxsus
Pavlov kadet korpusuna qəbul edilir. 1848-ci ildən 1854-cü ilə qədər Əhməd
bəy hərbi xidmətdə çalışır.
1 Bax: "Kavkaz" qəzeti, 1855, №61.
2 Yenə orada, № 61-69.
3 Ахмед бек Джаваншир. О политическом существовании Карабахскоства в 1747-1805 гг.; "Кавказ" яегей,
1884, №139, 150, 154, 161, 167.
179