Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

xronoloji səhvlərə yol verilir. Ümumiyyətlə, XIX əsrin  əvvəlində Qafqaz 
canişinliyi vəzifəsini aşağıdakı  hərbi-siyasi xadimlər icra etmişlər: 
K.F.Knorrinq (1801 -1802), P.D.Sısianov (1802-1806), İ.V.Qudoviç (1806-
1809), A.P.Tormosov (1809-1811), F.O.Pauluççi (1811), N.F.Rtişşev (1812-
1816), A.P.Yermolov (1816-1827), İ.F.Paskeviç (1827-1831), Q.V.Rozen 
(1831-1837), Y.Q.Qolovin (1837-1842), A.İ.Neydqard (1842-1844), 
M.S.Voronsov (1845-1855), N.N.Muravyov (1855-1856), Baryatinski (1856-
1862) və b. 
Qarabağ xanlığının tarixini, xalqın həyat və  məişətini, arzu və istəklərini 
öyrənmək üçün M.P.Vaqif və onun müasirlərinin yaradıcılığı da zəngin 
xəzinədir. Həmin dövrdə yaranmış  şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini də 
unutmaq olmaz. Nümuno üçün "Külli-Qarabağın abi-həyatı olan" bir neçə 
bayatıya diqqət yetirək. 
Xalq arasında Şuşa qalası alınmaz, bakirə bir qala hesab olunurdu. Lakin elə 
ki, qala üzərinə qara yellər əsdi, xalq öz həyəcanını belə ifadə etdi: 
 
Mən səni yel bilirdim,  
Başımda tel bilirdim.  
Uca dağlar başında  
Qurumaz göl bilirdim. 
 
Arasıkəsilməz xarici istilalar qarabağlıların canını boğazına yığmışdı. 
Qarabağa, onun paytaxtı  Şuşaya növbəti hərbi yürüşlərin birində xalq öz 
kədərini gizlədə bilmir: 
 
Gəldi, haradan gəldi, 
Könlü qaradan gəldi. 
Göydə bulud yox idi, 
Bu sel haradan gəldi. 
 
Bayatı Qarabağda  şifahi xalq yaradıcüığının  ən çox yayılmış janrı idi. 
Tarixin hər bir hadisəsi bayatıda səslənirdi: 
 
Arazı keçən də var,  
Suyunu içən də var.  
Çəkməyin canan adın,  
Ürəyi keçən də var. 
 
"Riyazül-aşiqin" təzkirəsinin müəllifi Məhəmmədaqi Müctəhidzadə (1867-
1958) "Qarabağnamə" mənzum  əserində bu torpağın gözəlliyini və tarixi 
şəxsiyyətlərini tərənnüm etmişdir: 
 
Sınıq körpü, sərhədi-mülki İran,  
Günbatanı Basarkeçər, İrəvan, 
 
185

---

Qibləsidir Araz çayı, Naxçıvan,  
Gündoğam Arazla Kür qovşağı,  
Cavanşirlər dastanıdır Qarabağ. 
 
Dağ-daşları, meşələri, yaylağı,  
Dərə-təpə mədən suyu, bulağı,  
Əti, yağı, süd, pendiri, qaymağı,  
Turac, kəklik, qırqovulu, ovlağı,  
Haqqın bizə ehsanıdır Qarabağ. 
 
Hücum edib dağ-daşlardan, qayadan  
Qorxmayıban qılınclardan, yaradan.  
Elləri toplayıb ora-buradan,  
Pənah xandır bu ölkəni yaradan,  
Ər fatehlər meydanıdır Qarabağ. 
 
Elmi və  bədii mənbələrdə Qarabağın paytaxtı üç adla qeyd olunub: 
Pənahabad, Qala, Şişə. Qarabağın Rusiya tərkibinə daxil edilməsindən sonra 
rus mənbələrində Şişə sözü rus orfoepiyasına uyğun gəlmədiyindən Şuşa kimi 
tələffüz olundu və indi də belə  işlənir. Mirzə  Həsən Qarabağı (1824-1904) 
Qarabağın və  Şuşanın təsvirinə  həsr olunmuş poemasını "Rəsmi vilayəti-
Qarabağ və "Şəhri Şişə" adlandırmışdır
1
. 
Biz yuxarıda yalnız "Qarabağnamə"lərə  və  bəzi  əlavə  mənbələrə  nəzər 
saldıq. Məlumdur ki, hər hansı bir xalqın, vilayətin,  şəhərin tarixini yazmaq 
üçün yazılı  mənbələr kifayət deyil. Burada maddi mədəniyyət abidələrinin -
şəhərlərin, kəndlərin, müdafiə qalalarının, memarlıq abidələrinin, arxeoloji 
sənədlərin son dərəcə mühüm əhəmiyyəti vardır. Qarabağ xanlığı dövründən 
(1747-1822) külli miqdarda maddi mədəniyyət abidələri qalmışdır. Bu 
abidələrin yaranma tarixi Qarabağ xanlığının bir çox məsələlərini aydınlaşdıra 
bilər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bir çox abidələr baxımsızlıq üzündən itib-
batmış, tarixin yaddaşından silinmişdir. Belə abidələrdən biri də Qarabağ 
xanlığının ilk dayaq nöqtəsi və mərkəzi olan Bayat qalası idi (1747-1748). 
Əsgəran qalasına, Ağoğlan qalasına, Xudafərin körpüsünə və bir sıra başqa 
abidələrə etinasız münasibət indi də davam etməkdədir. Şuşanın hələ xanlıqlar 
dövründən mövcud olan 16 məhlə hamamından yalnız biri qalmışdır. 
Qarabağın qədim və orta əsr abidələrinə  gəldikdə isə bunların vəziyyəti lap 
dözülməzdir. Bərdə abidələri tamamilə sıradan çıxmaqdadır. Qədim Beyləqanın 
arxeoloji abidələri itib-batır... Halbuki həmin abidələr Azərbaycan tarixini, o 
cümlədən Qarabağ tarixini öyrənmək üçün misilsiz əhəmiyyətə malikdir. 
                                                           
1  Bax: Mirzə Həsən Qarabaği. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1973, səh.75-94. 
 
 
186

---

  
2. QARABAĞIN KEÇMİŞİNDƏN 
 
İstər inqilabdan əvvəlki, istərsə də Sovet dövrü tarixşünaslığında Qarabağın 
tarixi ilə bağlı maraqlı fikir və mülahizələrə rast gəlirik. "Qarabağnamə"lərin 
özündə də Qarabağın uzaq və yaxın keçmişindən yeri gəldikcə bəhs edilmişdir. 
Lakin bu əsərlərdə bəzi yanlış mülahizələrə, birtərəfli və subyektiv fikirlərə də 
rast gəlirik. 
Məsələn, Mirzə Yusif Nersesov Qarabağinin "Tarixi-Safi" əsərində 
Qarabağın tarixi ilə bağlı məsələlər yanlış mövqedən qiymətləndirilmişdir. 
M.Y.Nersesov öz əsərində Qarabağın ayrı-ayrı vilayətləri, onun sərhədləri, 
coğrafi  şəraiti,  şəhərləri və s. haqqında söhbət açmışdır. Burada diqqəti daha 
çox Qarabağın Qafqaz Albaniyası dövründəki tarixi cəlb edir. Müəllif qədim 
Uti vilayəti və Aran haqqında məlumat verir. Onun fikrincə, Uti vilayətinin 
sərhədləri Murov dağından Kür sahillərinə, habelə Xaçınçaydan Kürəkçaya 
qədər olan bir sahəni əhatə edir. Bu mahalın böyük şəhərləri sırasında müəllif 
Bərdəni xüsusilə qeyd edir, Bərdənin zəngin keçmişi barədə Nizami 
Gəncəvinin "İskəndərnamə" poemasından nümunələr gətirir. Lakin bu faktlar 
Azərbaycan oxucularına çoxdan məlumdur. 
M.Y.Nersesov Qaradağ,  Şamaxı,  Şəki  ərazilərini birlikdə Aqvanıstan 
adlandırır. Beləliklə, onun fikrincə, bu yerlər qədim erməni ərazisi imiş. 
Qeyd edək ki, müəllif Qarabağ tarixindən söz açdığı səhifələrdə XVIII əsr 
erməni tarixçisi Çamçiyanın yanlış fikirlərinə istinad edir, həm Qafqaz 
Albaniyası, həm də Qarabağ tarixi haqqında oxucularda səhv fikir yaradır. 
Müəllif Alban dövlətinin tərkibində türk tayfalarının olmasını unudur, halbuki 
Alban dövlətində türk tayfaları mühüm yer tuturdu. 
Sovet tarixşünaslığı Qafqaz Albaniyası tarixini öyrənməkdə bir sıra 
nailiyyətlər  əldə etmişdir. Qədim dövrün Alban tarixçisi Musa Kalankatlı, 
yaxud Alban çarlarının sülaləsini, xronikasını yazmış Mxitar Qoş (Muxtar Qoç) 
bu ölkəni Ermənistana dəxli olmayan dövlət kimi qələmə almışdır. 
Yampolskinin "Albaniya" əsərində, akademik Z.Bünyadovun "VII-IX əsrlər 
Azərbaycan tarixi" monoqrafiyasında Qafqaz Albaniyasından müstəqil, suveren 
bir dövlət kimi bəhs olunmuşdur. Gürcü alimi Şanidze arxeoloji tədqiqatlar 
nəticəsində 52 işarədən ibarət alban əlifbasını  aşkar etmişdir. Həmin dövrdə 
erməni əlif-bası da mövcud idi. Alban əlifbasının ifadə etdiyi fonemlər erməni 
dilinin səs sisteminə uyğun gəlmirdi. 
Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası haqqında son 
tədqiqatlar bu problemə bir qədər də aydınlıq gətirmişdir
1
. 
Mirzə Yusif Qarabaği xanlıqlar dövründə  və ondan əvvəl mövcud olan 
Qarabağ Xəmsə məliklərinin mənşəyini yanlış izah etmişdir. F.Məmmədovanın 
araşdırmalarından və tərtib etdiyi xəritələrdən aydın olur ki, hazırkı Dağlıq 
                                                           
1  Мамедова Фарада. Политическая история и историческая география Кавказской Албании. Баку, Элм, 1986. 
. 
 
187

---