Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

tacgüzarlıq qurultayında Qarabağ  bəylərbəyiliyi Nadirin şah elan olunmasına 
etirazını bildirmişdi. XIX əsrin Azərbaycan tarixçisi Mirzə Adıgözəl bəy yazır: 
"Beləliklə, Gəncə xanları tamamilə öz hüquq və  səlahiyyətlərindən mərhum 
oldular. Hakimiyyətin cilovu onların elindən düşdü və onlar qanadı sınmış quş 
vəziyyətində qaldılar..." Nadir şahın zülmü Azərbaycan xalqının istiqlaliyyət 
mübarizəsinə  səbəb oldu. Nadir şah dövründə Azərbaycanda yalnız Quba və 
Talış xanlıqları mövcud idi. Nadir şahın vəfatından sonra Azərbaycan kiçik 
feodal dövlətlərinə - xanlıqlarına bölündü: Qarabağ, Şəki, Şirvan, Gəncə, Bakı, 
Ərdəbil, Xoy, Qaradağ, Dərbənd, Naxçıvan, Təbriz, Urmiya, Marağa, Maku 
xanlıqları... 
Qarabağ xanlığının yaranması tarixi bir zəruriyyət idi. Qarabağ xanlığının 
banisi Pənahəli xan (1703-1763) Cavanşir nəslindən idi. O, uşaqlıqdan at 
minməyi, qılınc oynatmağı, nişan almağı yaxşı öyrənmişdi. Nadir şahın 
qoşununda xidmət edərkən igidliyə görə  fərqlənmiş, Türkiyə ilə müharibədə 
onun xüsusi rəğbətini qazanmışdı. Qardaşı Fəzləli bəy də onun kimi igid idi. Bu 
səbəbdən hər iki qardaş  şah sarayına aparılmışdı. Lakin Qarabağda Cavanşir, 
Otuziki, Kəbirli tayfalarının Xorasan yaxınlığına sürülməsi hər iki qardaşı 
narazı salmışdı. Bunu duyan Nadir şah  əvvəlcə  eşikağası  vəzifəsində  işləyən 
Fəzləli bəyi öldürdü, onun yerinə qardaşı  Pənahəlini təyin etdi. Pənahəli isə 
qardaşı kimi öldürüləcəyini hiss edərək 1745-ci ildə  İrandan Zaqafqaziyaya 
qaçdı... və partizan müharibəsinə başladı. Pənahəli bəyin gənc arvadı üç uşaqla 
(İbrahimxəlil ağa, Mehrəli bəy və Tahbxan bəy) birlikdə Sərəxsə sürülmüşdü. 
Atasının sarayından qaçıb qaçaqçılıq etdiyini bilən 15 yaşlı  İbrahimxəlil ağa 
uzaq Əfqan sərhədindən Qarabağa gəlib tezlikle Çuxur Qəbələdə atasını tapdı. 
"Qarabağnamə"lərdə Qarabağ xanlığının yaranması, təşəkkül tapmasını 
şərtləndirən ictimai-siyasi amillər ön plana çəkilir. Qarabağ xanlığı məhz Nadir 
şahın ölümündən sonra İranın siyasi, hərbi iqtidarının zəifləməsi nəticəsində 
mümkün olmuşdur... 
Qarabağ xanlığının təşəkkül tarixini öyrənmək üçiin ən etibarlı mənbələrdən 
biri Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" əsəridir. Mirzə Camal 
və onun oğlu Rzaqulu bəy digər "Qarabağnamə" müəlliflərindən fərqli olaraq 
öz  əsərlərində siyasi məsələlərlə yanaşı iqtisadi məsələlərə  də diqqət 
yetirmişlər. 
Pənahəli xan hakimiyyətinin ilk illərində yeni şəhər və  kəndlər salmağa 
xüsusi əhəmiyyət verirdi. 1750-ci ildə Azərbaycanın şöhrəti olan Şuşa şəhərinin 
salınması məhz onun adı ilə bağlıdır. Qarabağ xanları qədim Beyləqan ətrafında 
olan arxların bərpasına böyük əhəmiyyət verirdilər. O yazır: "Pənah xan və 
İbrahim xanın hökmranlığının ilk illərində bu arxlardan istifadə olunur və 
xanlar onlardan gəlir  əldə edirdilər. Arxların adı belədir: Kürək arxı, Luvar 
arxı, Mehmənə arxı, Gəmiçi arxı, Sarı arxı, Ayaz arxı, Taşqay arxı, Xan arxı
1
. 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.124.
 
197

---

  
Mirzə Camal yazır ki, torpağın məhsuldarlığı, suyun bolluğu hər arxın 
ətrafında 5-6 min ailənin yaşamasına imkan verirdi, həmin arxların suyu ilə 
suvarılan əkin yerlərində taxıl, çəltik, pambıq, çəkil (tut) və başqa hər cür bitki 
əkilərsə, bollu məhsul  əldə etmək olar. Belə ki, bir çətvər buğdadan iyirmi, 
hətta ondan da artıq məhsul yığmaq olar. Xüsusilə buranın çəltiyi və dansı bol 
olur. Əgər bu bitkilərdən bir çətvər əkilərsə, təxminən əlli çətvər, hətta ondan 
daha artıq məhsul əldə edilə bilər
1
... 
Əsərin "Qarabağ vilayətinin təbəəliyi, köhnə adət və qaydaları haqqında" 
adlanan ikinci fəslində Qarabağın son əsrlərdə siyasi və coğrafi vəziyyətindən 
söz açılır. Müəllif yazır ki, Qarabağ və ona daxil olan Xəmsə məlikləri (Dizaq, 
Vərəndə, Xaçın, Çiləbörd, Talış) Gəncə bəylərbəyiliyinə tabe olmuşlar. 
Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si ilə Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi" 
əsərlərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, bu əsərlər biri-birini tamamlayır, 
zənginləşdirir. 
Mirzə Adıgözəl bəyin əsərlərinin I fəsli "İranın tənəzzül dövründən, Nadir 
şahın taxta çıxmasından və emələ gələn başqa hadisələrdən" bəhs edir: 
"Pənahəli bəy  əslən Sancalı tayfasındandır... Gəncə vilayəti xanlarının işi 
tərəqqidə olduğu zaman o, Gəncə  tərəfinə gedib onların (Gəncə xanlarınm) 
hüzurunda xidmət etdi. Uca hümmet sahibi olan Pənahəli bəy qulluq etməyi 
özünə layiq görmədi. O, Qarabağ vilayətinin Cavanşir oymağına gəldi.  Şir 
qüvvət cavanın bəxti ona yar olub, çox varlandı. Evləndi,  əziz və xoşbəxt bir 
oğlu oldu. O, yüksəklik səması parlaq ulduzunun adını Əli qoydu. Onun aləmi 
işıqlandıran sarı  bənizi ata-ananın ürəyini, kəhrəba səmanı  çəkən kimi, özünə 
cəlb edirdi. Buna görə onu "Sarıca Əli" deyə çağırırdılar"
1
. 
Daha sonra Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, hazırda Qarabağda mövcud 
Sarıcalı kəndi bu adı daşıyır. Çox dövlət və nüfiız sahibi olduğuna görə onun 
başına neçə naxırçı, muzdur, xidmətkər, çoban və ilxıçı toplandı və böyük bir 
oba oldu. O obanın adı isə "Sarıcalı" qaldı. Pənahəlidən sonra onun oğlu 
İbrahimxəlil atasına layiqli varis oldu: "...Bu dövlət və nüfiız  İbrahimxəlil 
ağanın ixtiyarına keçdiyi zaman daha da artdı. O, böyük dövlət sahibi 
olduğundan adı dillərə düşüb məşhur oldu. Onun Ağdamdakı bağı  və  həsər-
divarı, Araz kənarındakı mülkü, mal-qarasının otlaq və yataqları, yaylaqda 
"İbrahimxəlil qalası" adı ilə  məşhur olan bir sıra imarəti onun varlı  və böyük 
calal sahibi olmasına adil bir şahiddir"
2
. 
Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun "Qarabağnamə"si özünün qeyd etdiyi 
kimi, atası Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi" əsərinin xülasəsindən başqa bir şey 
deyildir. Lakin Rzaqulu bəy bəzi məsələləri atasına nisbətən daha aydın  şərh 
etmişdir. Rzaqulu bəy yazır: "...Mərhum Pənah xanın xatirindən hökumət 
qurmaq fikri keçdikdə Qarabağ  kəndlilərinin, elatının  əhalisini öz başına 
                                                           
1 B ax: "Qarabağnamolər", bu nəşrin I kitabı, səh.37 
 
2 Yenə orada 
 
198

---