Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

toplamağa başladı. Iranda hökmü keçən nüfuzlu, müstəqil padşah 
olmadığından, həm də  Gəncə hakiminin (Qarabağ  bəylərbəyiliyi nəzərdə 
tutulur (N.A) öz hökmünü Qarabağ ellərində  və  kəndlərində yeridə 
bilmədiyindən Pənah xanın başına toplaşanlar ona itaət etdilər"
1
. 
Pənahəli xanın başçılıq etdiyi Qarabağ xanlığı heç bir dövlətdən asılı 
olmayan suveren feodal dövləti kimi yaradıldı. Rzaqulu bəy yazır ki, ...Pənahəli 
xanın Qarabağın bütün elatını və kəndlərini, həmçinin mahallarını ələ keçirib, 
hökmranlıq etdiyi dövrdə, onun vəfatından sonra isə  mərhum  İbrahim xanın 
müstəqil hakimiyyəti dövründə Qarabağ vilayətindən heç bir padşaha istər külli 
və istərsə də cüzi olaraq xərc və vergi verilməmişdir. 
"Qarabağnamələr"də tez-tez "Otuziki" tayfasının adı  çəkilir. (Hazırda 
Azərbaycanın  İmişli rayonu ərazisində "Otuzikilər" adlı bir kənd vardır). 
Mənbələrdə göstərilir ki, bu adın yaranması XVI əsrə aiddir. Həmin  əsrdə 
Qarabağda yerli tayfaların birləşməsi nəticəsində "Otuzikilər" yaranmışdır. Bu 
tayfalar içərisində Cavanşir tayfası sayca və qüdrətcə başqa tayfalardan 
seçilirdi. Cavanşirdən çıxanlar eyni zamanda "Otuziki"lərə başçılıq etmişlər. 
Həmin tayfaya aid kəndlərin bir çoxu XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində 
hazırkı Mirbəşir (indiki Tərtər), Kəlbəcər, Bərdə, Qasım  İsmayılov (indiki 
Goranboy), Yevlax, Ağdam  ərazilərində yerləşmişdir. Bu səbəbdən çarizm 
dövründə Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə daxil olan Cavanşir qəzası 
(Mərkəzi Tərtər qəsəbəsi idi) əsasən həmin tayfalara mənsub yaşayış ərazisini 
əhatə etmişdir. Cavanşir qəzası Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsinə 
qədər mövcud idi. 
Pənahəli xan Qarabağın Gəncədən və  Şirvandan asılı olmaması üçün 
müdafiə  tədbirləri görməyə başladı: "...Məşvərətdən sonra Kəbirli mahalı 
içində olan Bayat qalasının əsası qoyuldu. Qısa bir zamanda möhkəm hasar və 
xəndək çəkdirdi. Bu qalada bazar, hamam və  məscid tikdirdi. Bütün ailəsini, 
qohumlarını və el böyüklərinin əhl-əyalını oraya topladı. Ətrafda olan camaat, 
hetta xanın tərəqqisini, onun rəftar və  məhəbbətini eşidən Təbriz və  Ərdəbil 
vilayətlərinin bir çox əhalisi və  sənətkarları belə öz ailələri ilə birlikdə Bayat 
qalasında yerləşdilər"
2
. 
Əhməd bəy Cavanşir Pənahəli xanın  İran dövləti ilə diplomatik əlaqələri 
haqda yazır: "Nadir şah öldürüldükdən sonra İran taxtına onun qardaşı  oğlu 
Adil şah çıxdı. İşğal edilmiş yerlər onun tərəfdarları arasında bölüşdürülərkən o 
zaman Zaqafqaziyanı da əhatə edən Azərbaycan valiliyi Sərdar  Əmiraslan 
xanın payına düşmüşdü. Pənah xan isə  məliklərə  rəğbət bəsləyərək və ona 
həsəd aparan qonşu xanların fitnələrindən qorxuya düşüb, xaricdən kömək və 
ya himayə axtarmağa məcbur oldu. Buna görə də, o, Sərdar Əmiraslanın yanına 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu neşrin II kitabı, səh.242. 
2 Yenə orada, səh.243. 
 
199

---

elçi göndərib  şaha öz itaətini bildirdi. Yenicə  Təbrizə  gəlmiş olan və belə 
iğtişaşlı  məmləkətdə müttəfiq tapmaqda çətinlik çəkən Sərdar  Əmiraslan xan 
üçün bu göydəndüşmə bir şey oldu. Bundan bir az sonra Sərdar çoxlu qoşunla 
Bayata gəldi. Burada o, Pənah xanla birlikdə  Şamaxı, Nuxa və  Gəncə 
xanlıqlarını Adil şahın təbəəliyinə tabe etdi. Pənah xanın hökumətə göstərdiyi 
bu xidmət müqabilində Sərdarın xahişi ilə Adil şah tərəfindən verilmiş fərmana 
əsasən Qarabağ xanlığı xüsusi bir malikanə kimi ona verildi. Lakin Adil şahın 
və onun valisi Əmiraslan xanın hökmranlığı çox sürmədi: birincini (Adil şahı) 
Nadir  şahın nəvəsi  Şahrux Mirzə, ikincini (Əmiraslan xanı) isə qaradağlı 
Kazımxan öldürdü..." 
Xanlığın ilk illərində  İran feodal hakimləri ilə çox ehtiyatla rəftar etməsi 
Pənah xanın diplomatik manevri idi. Burada Pənahəli xanla Əmiraslan xan 
arasındakı yaxın dostluğun sirləri açılmamış qalır. Necə olur ki, Pənahəli xan 
ona Şamaxı, Nuxa və Gəncə xanlığının itaətə gəlməsində kömək göstərdi? Az 
sonra Təbrizin  Əfqanlı Azad xan qüvvələrindən müdafiəsi üçün Pənahəli xan 
oğlu Mehrahbəyi üç minlik süvari ilə Məhəmmədhəsən xan Qacarın ordusuna 
köməyə göndərdi? 
Məsələ burasındadır ki, heç bir mənbədə Nadir şahın sərkərdələrindən biri 
olan  Əmiraslan xanın Pənahəli xanın ögey qardaşı olması haqqında məlumat 
verilmir. Yalnız P.Butkovun "Qafqazın yeni tarixi üçün materiallar" əsərində 
bu haqda danışılır
1
. 
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Bayat qalası 2 yanvar 1748-ci ildə tikilməyə 
başlanmış həmin ilin 22 noyabrında başa çatmışdır. Qalanın ətrafında səngər və 
başqa müdafiə tikintiləri də olmuşdur. "Pənahəli xan yaxın adamlarını  yığıb 
dedi ki, "bundan sonra çöllərdə vaxt keçirməklə istənilən məqsədə çatmaq 
oltnaz. Yaxşısı  və münasibi budur ki, möhkəm bir bina və qala tikilsin. Bir 
hadisə üz verdiyi zaman ora məskən... aman evi olsun. Çünki şir nə  qədər 
heybətli olsa da, ona bir hin lazımdır..."
2
. 
Pənahəli xanın hakimiyyəti dövründə ilk müharibə Bayat qalasında, 1748-ci 
ilin son günlərində baş verdi. Bu müharibə  şəkili Hacı  Çələbi xanın Bayata 
hücumu ilə əlaqədar idi. Çələbi xanı Pənahəli xan üzərinə qızışdıranlar Xəmsə 
erməni məlikləri idi. Pənah xanı aradan qaldırmaq üçün Şirvan və  Şəki 
hakimləri böyük qoşunla Bayat qalasına hücum edərək onu mühasirə etdilər... 
Həmin mühasirə bir aydan artıq davam etmişdir. Bu müddətdə  Pənahəli xan 
dəfələrlə qaladan çıxaraq öz döyüşçüləri ilə Şəki və Şirvan qüvvələrinə zərbələr 
endirmişdir. 
Mirzə Camal yazır: "Şirvan və  Şəki xanları heç bir iş görə bilmədilər... 
Zəmanəsinin kamil adamlarından olan Şəki vilayətinin hakimi Hacı Çələbi 
                                                           
1 В ах: П.Бутков. Материалы для новый истории Кавказа, ч. I. СПб., 1896,
 
стр.235-236.
2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.40 
 
200

---