Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

qayıdan zaman bu sözləri dedi: "Pənah xan bir xan idi. Biz gəldik onunla dava 
elədik və bir iş də görə bilmədik. Biz indi onu şah edib qayıdırıq"
1
. 
Qarabağ xanlığının şöhrəti Bayat qalasındakı döyüşlərlə başlamışdır. Lakin 
bu böyük abidədən bu gün bir iz belə qalmamışdır. 
Pənahəli xanın nəvəsi Məhəmməd bəy Cavanşirin həyatından povest yazmış 
Aqil Abbas doğma kəndi Bayatdakı tarixi qala haqqında yazır: 
"Kəndimizdə bir qala vardı. Pənah xanın qalası deyərdilər. Və biz uşaqlıqda 
o qala divarlarının üstündə dava-dava oynardıq. Bir gün əmilər həmin qalanı 
elə sökdülər ki, indi heç bir arxeoloq haçansa bu yerlərdə qala olduğunu sübut 
eləyə bilməz. Qala söküləndə hamı tamaşasına
 
yığılmışdı. Mən də  nənəmin 
ətəyindən yapışıb baxırdım. Bir də gördüm ki, Əsmət nənənin gözlərindən yaş 
axır və qarı qalanı sökənləri lənətləyir. Bu qalanı niyə sökürsünüz, ay bala? 
Onu sizin babalar tikmişdi axı? Onların ruhundan qorxun. Bu qala Qacara can 
verməyən qaladı"
2
. 
Pənahəli xanın qat-qat güclü olan Şəki və  Şirvan xanlığına qalib gəlməsi 
onun  şöhrətini xeyli ucaltdı. Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sində 
oxuyuruq: "...Onlar (yəni Şəki və Şirvan xanları - N.A.) həmişə bu dövlətin yox 
olması uğrunda son dərəcə səy və qeyrət edirdilər. Onlar Xəmsə məliklərini də 
özlərinə  həmməslək və müttəfiq etmişdilər. O zaman bütün Şirvanatda  əbədi 
ixtiyar sahibi və hökmran olan Hacı Çələbiyə ərizələr yazdılar. Ona bildirdilər 
ki, Pənah xan burada taxta çıxmış, qala və səngər tikdirmişdir. Əgər dəfində bir 
qədər təxir edilsə, sonra onun qarşısında durmaq mümkün olmayacaqdır..." 
"...Hacı Çələbi də bu hiyləyə aldanıb fitnəkarlığa başladı. Dərbənd, Car və 
Balakənədək bütün Şirvanat qoşununu cəm etdi... Saysız  əsgər və hesabsız 
qoşunla, tam bir calal və vəsfəgəlməz bir dəbdəbə ilə gəlib Bayat qalasını dörd 
bir tərəfdən mühasirəyə aldı. Pənah xan da qabaqcadan bütün elata bu əhvalatı 
bildirmiş  və hamısını  yığıb səngərə dolduraraq sığınaq etmişdi. Hacı  Çələbi 
gəldi və mühasirə ilə  məşğul oldu. Hər gün müharibə gedir, didişib-
döyüşməkdən  əl çəkmirdilər. Axırda Hacı  Çələbi məqsədinə çatmadan, külli 
zərərlə qayıtmaq təbilini vurdurdu. O, yolda gedərkən dedi: "Pənah xan bu 
vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi. Biz gəldik ona sikkə vurduq və qayıtdıq". Bu 
söz xalqın dilində və camaatın ağzında bir məsəl olaraq qalmışdır"
3
. 
Pənahəli xan Bayat qalasının strateji baxımdan zəif olduğunu, orada qoşun 
saxlamağın çətinliyini, iqlimin istiliyini nəzərə alıb yeni müdafiə qalası 
tikdirməyi qərara aldı. "İndi  Şahbulaq adı ilə  məşhur olan Tərnəküt qalasının 
binası qoyuldu. Məsləhətə görə, Bayat qalasını  tərk etdilər.  Şahbulaqdakı 
böyük çeşmə 
                                                           
1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.127. 
2 Aqil Abbas. Batman qılınc. "Ulduz", 1988, №1 
3 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.41. 
 
201

---

yanında qala tikərək, onun ətrafında yüksək yerdə geniş hasar hördülər. Bazar, 
çarsu (meydan), hamam və məscid tikdilər"
1
. 
Bayat qalası  və orada Pənahəli xanın qələbələri, Tərnəkütdə  Şahbulaq 
qalasının tikilməsi, Xəmsə  məliklərinin itaət altına alınması  Pənahəli xanın 
nüfuzunu sürətlə artırdı. Azərbaycan xanlıqları onu tanımağa, əlaqə yaratmağa 
səy göstərdilər. Bununla da, İran dövlətinin Pənahəli xanı Qarabağ  ərazisinin 
müstəqil hakimi kimi tanınmasına siyasi şərait yarandı. 
Pənahəli bəyə xanlıq fərmanı da məhz Bayat qalasında təqdim olunmuşdur. 
Adil  şahın hakimiyyəti də uzun sürmədi. Nadir şahın oğlu  Şahrux Mirzə 
onu öldürdü və  şahlıq taxtına oturdu. İranda mürəkkəb siyasi böhran davam 
edirdi. 
Qarabağda isə  Pənahəli xanın  şöhrəti gün-gündən artırdı: "Şirvan,  Şəki, 
Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Təbriz və Qaradağ xanları Pənahəli xanın yanına elçi 
və məktub göndərib, onunla dost və müttəfiq olmaq istədiklərini bildirdilər
2
. 
Pənah xan bir çox yeni əraziləri Qarabağa ilhaq etdi: "...Naxçıvan, Təbriz, 
Qaradağ hakimlərini hökmü altında olan Naxçıvanın Zəngəzur, Təbrizin Qapan 
və Qaradağın Çuldur və Meqri mahallarına əl uzadaraq hamısına sahib oldu.
3
 
Onları Qarabağın başqa rəiyyətlərinə qataraq, hamısına məliklər və sultanlar 
təyin etdi. 
Pənahəli xanın Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və xüsusilə Ərdəbil üzərində təsiri 
güclü idi: "Sarıcalı Dərgahqulu bəyi Ərdəbilə hakim təyin etmişdi"
4
. 
Pənahəli xanın  Şahbulaqda möhkəmlənməsi  ərəfəsində erməni Xəmsə 
məlikləri
5
 ilə münasibətlərini qaydaya saldı. Xəmsə məlikləri XVI əsrdən bəri 
Qarabağ  bəylərbəyiliyinə tabe idilər. Onlar Pənahəli xanın Qarabağ xanı elan 
olunması ilə razılaşmadılar. Xəmsə  məliklərindən ilk dəfə könüllü olaraq 
Pənahəli xanın itaətini qəbul edən və onunla dostluq əlaqəsi saxlayan Vərəndə 
məliki  Şahnəzər idi. Bundan bir qədər  əvvəl isə Xaçın məlikinin silahlı qüv-
vələri Ballıqaya deyilən yerdə Pənahəli xanla üz-üzə gəlib məğlub olmuşdular. 
Tərəddüddən sonra Xaçın məliki də  Pənah xana "...Tabe oldu və  mərhum 
Pənah xan tərəfindən ata-babasından qalmış… ayrıca mülkünə  təyin edildi. 
Bütün Xaçın  əhalisi itaət edərək tapşırılan xidmətləri düzgün yerinə 
yetirirdilər"
6
. 
Pənahəli xanın müstəqil Qarabağ xanlığı yaratmasına xüsusilə Talış  və 
Çiləbörd məlikləri ciddi müqavimət göstərirdilər. Rzaqulu bəy yazır: 
"...Çiləbörd və Talış mahallarının qədim məlikləri olan Məlik Hətəm və Məlik 
                                                           
1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.129. 
2 Yenə orada 
3 Vaxtilə Qarabağ xanlığına tabe olan Zəngəzurun Qapan, Mehri, Gorus, Sisyan ərazisi Ermənistan SSR-ə 1920-ci 
ildə verilib. 
4 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.130.
5 Xəmsə  məlikləri  ərəbcə beş sahibkar mənası ifadə edir; Xəmsə  məlikləri XVII əsrdən başlayaraq onlara xalq 
tərəfindən verilən addır. Əsilləri qədim Alban knyazlıqlarındandır. 
6 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh. 128.
 
202

---