güclü düşmən belə mühasirə edə bilməsin. Qalanın
bir tərəfi dağlarda olan
ellərin üzünə açıq olmalı və mahallarla rabitəmiz, əlaqəmiz kəsilməməlidir".
Mirzə Camal yazır ki, xanın etibarlı adamları qalanın yerini müəyyən
etdilər. Lakin gələcək şəhəri su ilə təmin etmək müşkül məsələ idi: "...Qalanın
içində iki-üç bulaqdan başqa axar su yox idi. Bu bulaqların suyu isə qala
camaatma kifayət etməzdi. Ona görə, güman gedən yerlərdə quyu qazdırıb
müəyyən elədilər ki, buranın bir çox yerlərində su quyuları qazmaq
mümkündür. Bu xəbəri mərhum Pənah xana çatdırdılar. Xan sevinərək, bir neçə
nəfər öz yaxın adamı ilə buraya gəldi, yerlə tanış olub, ezmlə qalanın binasını
qoydu".
Şuşa şəhərində əvvəl orada "Şoşu" adlı şəhər olması barədə müasir
erməni
ekstremistlərinin uydurmalarını heç bir mənbə təsdiq edə bilməz. Şuşa şəhəri
əvvəlcə Pənahabad adlanırdı...
Şuşa şəhərinin tikilib ohalinin istifadəsinə verilməsi misli görünmomiş bir
sürotlə həyata keçirilirdi, artıq 1751-ci ildən əhalinin oraya köçürülməsinə
başlandı. Şuşa şohəri salınana qədər onun ərazisində guya insan məskəni olması
barədə uydurmanı Mirzə Camal belə rədd edir. Şuşa tikilənə (1756) qədər
burada yaşayış evləri yox idi. İlk dövrdə Şuşaya köçürülənlər kimlər idi?..
Şahbulaq qalasının sakinləri olan bütün rəiyyətləri, mülazimləri, bir sıra
kəndləri kəndxudalarının ailələrini köçürüb bu qalanın içində yerləşirdi... Xalqı
yerləşdirib, hamıya, xüsusilə özü üçün yurd və imarət
müəyyən etdikdən sonra
mahir ustalar, ağıllı, işgüzar adamlarla qalanın hasarını çəkdirdi
1
.
Bütün yuxarıda deyilənlərə əsasən müəyyən etmək olar ki, Şuşa qalasının
bünövrəsi ən geci 1750-ci ilin ikinci yarısında qoyulmuşdur. T.İ.Ter-
Qriqoryanın verdiyi məlumata görə erməni müəllifləri, o cümlədən Raffinin
"Beş məliklik" və Barxııdaryanın "Arstax" adlı əsərlərində Şuşa qalası
binasının tarixi Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği və Mirzə Adıgözəl bəyin
verdikləri məlumata əsasən qeyd olunur.
Pənahəli xanın Bayat qalasında şəkili Hacı Çələbi xanı məğlub etməsi,
Şahbulaq və Şuşa qalasını bina etməsi, Gəncə, Naxçıvan, Qaradağ xanlığını öz
təsiri altına alması, onun şöhrətini get-gedə artırır. Hacı Çələbi xan 1748-ci ildə
Bayatdakı məğlubiyyətdən narahat idi, tez-tez Pənahəli xanı hədələyirdi. Digər
tərəfdən Hacı Çələbi xanın Gürcüstan vadisi II İraklinin iki hücumunu
müvəffəqiyyətlə dəf etməsi Pənah xanı daha da narahat etmişdi.
Bu səbəbdən
Pənahəli xan Qaradağ, Naxçıvan, Gəncə hərbi qüvvələrini birləşdirib Hacı
Çələbiyə qarşı hücuma başladı. Onlar II İrakliyə xəbər göndərərək müttəfiq
olması haqda razılığını almışdır. "Qarabağnamələr"dən göründüyü kimi, dörd
hakimin birləşib Şəki xanını məğlub etmək məqsədi çox qəribə bir sonluqla
nəticələnmişdi. II İrakli vədə xəyanət edərək Gəncədən azca yuxarıda Qızılqaya
adlı yerdə dörd xanı (Qarabağ, Gəncə, Qaradağ və Naxçıvan xanlarını) həbs
etmişdi.
1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.248.
205
Xanları II Iraklinin əsirliyindən azad etmək vəzifəsi şəkili Hacı Çələbi xanın
öhdəsinə düşdü.
Pənahəli xanın qəhrəmanlığı və ədaləti bütün
Zaqafqaziyaya digər qonşu
xanlıqlardan Püsyan, Qaraçarh, Çinli, Dəmirçi gəlirdilər. Əhmədbəy Cavanşir
yazır ki, Pənahəli xanın hakimiyyəti "...dövründə və bundan bir qədər sonra
Gürcüstandan və digər qonşu xanlıqlardan Püsyan, Qaraçarh, Çinli,
Dəmirçihəsənli, Qızılhacılı,
Səfikürd, Boyəhmədli, Saatlı, Kəngərli tayfaları və
bir çox başqaları Qarabağa, Pənah xanın yanına köçüb gəldilər"
1
.
XVIII əsrin ortasında İranda hakimiyyət uğrunda mübarizədə daha təhlükəli
bir qüvvə meydana çıxdı, Bu, Qacarlar sülaləsinin hakimiyyətinə yol açmış
Məhəmmədhəsən xan Qacar idi (Ağa Məhəmməd şah Qacarın atası - N.A.).
Pənah xan onun şəxsində qorxulu bir düşməni görürdü.
Mirzə Camal yazır: "Qala tikilib qurtarandan bir il sonra Ağaməhəmməd
şahın atası Məhəmmədhəsən xan Qacar İraq və Azərbaycan qoşunları ilə Şuşa
qalasını tutmaq və Pənah xanı özünə tabe etmək üçün Arazdan keçib, qalanın
dörd ağaclığında ordu qurdu. Mərhum Pənah xanı özünə tabe etmək və Şuşa
qalasını ələ keçirmək üçün çox fikirləşdi,
tədbirlər tökdü, lakin baş tutmadı. Bir
ay orada dayandısa da, o qədər qoşunla qalaya yaxınlaşa bilmədi. Qarabağın
qoçaq əhalisi onun ordusunun at, dəvə və başqa heyvanlarını gizlində və
aşkarda qarət edib, Məhəmmədhəsən xanın qoşununa çoxlu ziyan vurdular"
2
.
Pənahəli xanın təzyiqinə davam gətirməyən Məhəmmədhəsən xan Arazı
keçib İrana qayıtmağa məcbur oldu. Bu tarixi hadisə Pənahəli xanı Azərbaycan
və İran miqyasında ən güclü hakim kimi tanıtdı.
Məhəmmədhəsən xan Qacarın Pənah xan tərəfindən məğlub edilməsi
haqqında Mirzə Yusif Nersesovun "Tarixi-Safi" kitabında da maraqlı faktlar
vardır. O yazır ki, Məhəmmədhəsən xan Qacar Qarabağdan geri çəkilərək
qarabağlıların əlinə qənimət olaraq iki top keçmişdi. Hasar topu adı ilə məşhur
olan bu toplar Xatın arxında qalmışdı. İran qoşunları gedəndən sonra bu toplar
Şuşa qalasına gətirildi. Müəllif qeyd edir ki, son İran-Rusiya
müharibəsində
(1826-1827-ci ildə) Şuşa qalası qızılbaşlar tərəfindən mühasirəyə alınarkən bu
toplardan istifadə olunurdu. Rus soldatları həmin toplardan İran qoşunları
üzərinə atəş açdılar.
Məhəmmədhəsən xandan sonra Nadir şahın sərkərdələrindən biri olan
Urmiyah Fətəli xan Əfşar Pənah xanın yanına mahir elçilər göndərib onu itaətə
və ittifaqa dəvət etdi. Lakin Pənah xan belə sərdarlara itaət etməyi haqlı olaraq,
özü üçün əskiklik və ar bilib, elçiləri kobud cavablarla geri qaytardı. Beləliklə,
Pənahəli xanın daha qorxulu düşməni Fətəli xan Əfşarla müharibəyə
başlamasına zəmin yarandı: "...Fətəli xan Azərbaycan,
Urmiya və başqa
vilayətlərin əhalisindən çoxlu qoşun toplayıb qalanı almaq, Qarabağı ələ
keçirmək
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.182.
2 Yenə orada, səh.248.
206