Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

xandan başqa bir də  Kərim xan Zənd məşhur idi. O, hakimiyyət arzusunda 
olmaqdan başqa, həm də döyüşdə onun qardaşını öldürən Fətəli xana qan 
ədavəti bəsləyirdi. Pənah xan bu ədavətdən istifadə edib onun anına qasidlər 
göndərdi. Onlar öz birgə  hərəkətləri barəsində razılığa gəlib hər iki tərəfdən 
Fətəli xanın üzərinə hücuma keçdilər və onu məğlub edib özünü əsir aldılar və 
İbrahim xanı da sağ-salamat geri qaytardılar. 
Ümumi düşmən üzərində  əldə edilmiş birgə  qələbədən sonra qaliblərdən 
yalnız biri üstün olmalı idi. Şübhəsiz ki, bu birincilik, artıq, demək olar ki, 
bütün  İranı özünə tabe etmiş  Kərim xan Zəndin elinə keçdi. Kərim xan 
təcrübəli bir məsləhətçi adı ilə  həm onun özünü, həm də  oğlunu  Şiraza öz 
yanına apardı. Az sonra İbrahimxəlil ağaya xanlıq fərmanı  və  hədiyyələr 
verərək Qarabağa yola saldı. Pənah xan bir müddət sonra Şirazda vəfat etdi. 
Mirzə Yusif Qarabaği Pənah xanın ölümü barədə yazır: "...Deyirlər ki, 
Pənah xan qəsdən özünü ölülüyə vurmuş idi: o, öz yaxın adamlarına vəsiyyət 
etmişdi ki, öləndən sonra onun cənazəsini Qarabağa aparsınlar. Bu hiylə  və 
xüsusi məqsədlə Şirazdan çıxıb yolda ata minib Qarabağa getsin və burada da 
öz hökmranlığını davam etdirsin. Kərim xan Pənah xanın fikrini başa düşərək 
deyir: "Pənah xan mənim xeyirxah dostumdur. Buna görə də mən gərək onun 
cənazəsini tam hörmətlə Qarabağa göndərəm. Onun qarnını yarıb ədviyyat ilə 
doldurduqdan sonra Qarabağa yola saldı...". 
A.Bakıxanov yazır ki, Kərim xan Zənd  İbrahim xana fərman verərək onu 
Qarabağa hakim göndərmişdir
1
. 
Mirzə Adıgözəl bəy isə bu hadisəni belə qələmə almışdır: "Kərim xan Zənd 
...İbrahimxəlil ağanı hüzuruna çağıraraq ona qiymətli xələt, cavahiratla 
bəzədilmiş bir qılınc, qızıl yəhər və yaraqlı bir at bağışladı. Qarabağ vilayəti-
nin xanlıq fərmanını ona verib, evə qayıtmasına izin verdi"
2
. 
Əhməd bəy Cavanşir Pənah xanın vəfatı barədə  aşağıdakı  məlumatı verir: 
"Hicri 1174-cü ildə  İbrahim xan Şuşaya qayıtdı, bundan iki ay sonra isə 
Şirazdan mərhum Pənah xanın cənazəsi gətirildi
3
. Əslində Pənahəli xan 1763-
cü ildə vəfat etmişdi. 
Mirzə Yusif Qarabaği "Tarixi-Safi" əsərində  Pənahəli xan dövründə 
Şuşanın  memarlıq abidələri haqqında da bəzi maraqlı məlumatlar verir. O yazır 
ki,  Şuşa ilk dəfə tikilərkən onun dörd darvazası olmuşdur. Bu darvazalardan 
biri şəhərin şimali-şərq tərəfində yerləşirdi ki, Şuşakəndə tərəf idi və ona xalq 
arasında Müxətər darvazası adı qoymuşdular.  İki darvaza isə  şimal ilə  qərb 
arasında idi. Bu darvazaların birinə  İrəvan darvazası, digərinə isə  Gəncə 
darvazası deyilirdi. Dördüncü darvaza isə cənuba tərəf açılırdı ki, bu darvazanı 
yenidən hörmüşdülər. 
                                                           
1 Bax: Abbasqulu ağa Bakıxanov. "Gülüstani-İrəm". Bakı, 1926, səh.131. 
2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.212. 
3 Yenə orada, səh.185. 
 
209

---

XIX  əsrin  əvvəllərində  Şuşanın yalnız üç darvazası qalmışdı. Sonrakı 
dövrlərdə yalnız iki - giriş və çıxış darvazası qalmışdı ki, bunlardan biri İrəvan, 
biri isə  Gəncə istiqamətində idi. "Qarabağnamə"lərdə  Pənah xanın  Şuşada 
hakimiyyətə başlamasından az sonra xüsusi zərbxana düzəldib pul kəsməsini 
qeyd edirlər. Mirzə Yusif yazır ki, Şuşada Pənah xan tərəfindən sikkəxana 
tikildi. Pənahi adı ilə bir misqal vəznində gümüşdən pul sikkəsi vurulurdu. 
Sikkənin bir tərəfindən Pənahabad, o biri tərəfində isə "Lailahəilləllah, 
Məhəmmədən Rəsullüllah" sözləri yazılmışdır. Pənahinin altısı bir manat, 
səkkizi isə Qarabağ tüməni adlanırdı. Pənah xanın buraxdığı pul Qarabağın 
Rusiya tərkibinə daxil edilməsindən sonra da öz dəyərini saxlamışdı. 
Şuşa şəhərinin binası qoyularkən Pənahəli xan şəhərin ərazisini məhəllələrə 
(kvartallara) bölmüşdü. Mirzə Yusif Qarabağiyə görə,  Şuşa  şəhərindəki ilk 
məhəllələrin sırasında Qurdlar, Quyuluq, Çuxur, Hacıyusifli, Merdinli, 
Cuhudlar, Saatlı, Mamayı, Xoca Mərcanlı, Hamam arası  və ümumən 16 
məhəllə salınmışdır. Tədricən bu məhəllələrdə su quyuları qazılır, hamamlar 
tikilir, məscidlər bina olunurdu. Şəhərin bütün məhəllələrində çirkli suları 
şəhərdən uzaqlaşdırmaq üçün geniş kanalizasiya sistemi mövcud idi. 
İbrahim Xəlil xan dövründə Şuşa şəhərində 17 məhəllə mövcud idi. Məhəllə 
məscidlərindən başqa ümumşəhər  əhalisinin istifadəsi üçün iki Cümə  məscidi 
tikilmişdir. 
Pənahəli xan 1748-1759-cu illər arasında 12 il Qarabağ xanı olmuşdur. 
Onun hakimiyyəti dövrü aşağıdakı mühüm hadisələrlə  səciyyələnir: Pənahəli 
xan iki əsrdən artıq davam edən Qarabağ  bəylərbəyiliyinə son qoydu. Həmin 
ərazidə iki xanlıq: Qarabağ  və  Gəncə xanlığı yaratdı. Qarabağ  Xəmsə 
məliklərini öz itaəti altına aldı. Kəbirli mahalında Bayat qalasını tikdi, həman 
qalada  şəkili Hacı  Çələbi xana qalib gəldi. Xanlığın müdafiə qabiliyyətini 
gücləndirmək üçün Şahbulaqda Tərənküt qalasını tikdi. Şirvan, Gəncə,  Şəki, 
Naxçıvan,  İrəvan, Qaradağ xanlıqlarını onunla hesablaşmağa məcbur etdi. 
Təbriz, Qaradağ, Naxçıvan xanlıqları hesabına Qarabağ xanlığının  ərazisini 
genişləndirərək, Zəngəzur, Qapan, Mehri yaşayış  ərazilərini Qarabağa 
birləşdirirdi. Nüfuzu artan Pənahəli xan daha böyük müharibələrə sinə gərmək 
üçün  Şuşa qalasını tikdi. O, Şuşa qalası  ətrafında Qarabağa hücum etmiş 
Məhəmməd Həsən xan Qacara qalib gəldi. Fətəli xan Əfşarın Qarabağda 8 aya 
yaxın davam edən müharibəsində onu geri oturtdu. Pənahəli xana qarşı hiylə 
işlədən və onun oğlunu xəyanətlə Qarabağdan Urmiyaya əsir aparan Fətəli xanı 
qəti ezmək üçün Kərim xan Zəndle ittifaqa girdi və onu Urmiya yanında 
məğlub etdi. Şirazda 1763-cü ildə vəfat edən Pənahəli xan öz vəsiyyətinə görə 
Ağdama gətirildi və ata-baba mülkündə dəfh olundu. Sonralar Qarabağ xanları 
və onların övladları, arvadları  və yaxın  əqrəbaları da Ağdamda xanlıq 
qəbiristanlığında dəfn edildilər... 
  
 
210

---