möhkəm dağlar, meşələr, daşlar, qayalar və böyük səhralardır. Düşmənçilik
zamanı elat xalqı və sairə burada sığınaq edərlər. Qalalarda tüfəngçilər
qoyarlarsa,
düşmən oradan keçib, zülm və talan etmək fikri ilə əlini uzadıb
dörd-ayaqlılardan, mallardan və heyvanlardan qarət edə bilməz.
Mərhum İbrahim xan həmin vəsiyyətə görə, iki qalanı biri şərq, o biri qərb
tərəfdə olmaqla daş və əhənglə tikdirib bürc və barı çəkdirmişdir. Ağa
Məhəmməd şah gələndə əvvəl Şüşü qalasının üzərinə qoşun çəkdi. Şüşü
qalasını tutmağı bacarmadığı üçün Şüşü kəndindən köçüb Tiflis tərəfə getdi. O
zaman Qızılbaş qoşunu bu qalalardan köçüb gedə bilmədi. Bu qalalara bir neçe
böyük top atdılarsa da, onların möhkəm binasına bir zərər yetirə bilmədilər.
Nəhayət, Əsgəranla Şüşə qalası arasında 20 gün məəttəl qaldılar. Onun at, qatır
və sair malları qarət edildi və tələf oldu.
Axırda mərhum İbrahim xanın əmri ilə Qarabağ qoşunu Əsgəran qalasını
boşaldıb Şüşə qalasına gəldilər. Bundan sonra Ağa Məhəmməd şahın qoşunu
oradan keçib Qarqar çayının kənarında ordu qurdular. Burada bir qədər
dincəldilər, sonra Tiflisə getdilər.
Dördüncü imarət İbrahim xanın özünün imarətidir. Şüşə şəhərində Gəncə
xanzadələrindən olan Mehdiqulu xanın anası üçün tikdirmişdi. Bu imarətdə
polkovnik Xanlar ağa və Əhməd xanın anası Bikə ağa yaşayırdı.
Bikə ağa Avar
vilayətinin valisi dağıstanlı Ümmə xanın bacısı idi.
Beşincisi - Dərə xəzinəsinin imarət və otaqlandır. Şüşə qalasında dağların,
daşların arasında olan imarətdir ki, mağaranın içində əhəng və daşla tikilmişdir.
Buraya tək bircə yol vardır. Çox xərclə başa gəlmişdir. Bu yoldan piyada adam-
dan savayı heç kəs keçə bilməz. Buranın eni və uzunu təxminən 40-50 sajen
həcmində olan bir yerdir. Burada çaya 100 sajenə qədər məsafə vardır.
Yuxarısında olan qaya daşı 500 sajen hündürlüyündədir. Əgər qayanın başında
bir tüfəng atsalar,
çox olmaz, çaya düşər. O imarətin qarşısında Şüşü qalası
tərəfində böyük bir mağara vardır ki, onun ucu-bucağı heç bilinməmişdir. Bu
mağaranın ağzına yaxın bir yerdə Məlik Şahnəzər xanın bir neçə böyük otağı
vardır ki, düşmənçilik vaxtı o mənzillərdə oturanlar bir-birlərinə kömək
etsinlər. Düşməni Şüşü qalasına, habelə çay tərəfə gəlməyə qoymasınlar. Belə
ki, 1826-cı ildə Şüşü kəndi əhalisi orada mənzil etdilər. Göstərilən bu evlərdə
və mağaralarda sığınaq tikdilər. Qalaya və şəhərin içinə gedib-gəlirdilər. Qoşun
və şəhər avadanlıqlarını götürə bilmədilər. Onlardan şəhərə və qalaya o zaman
böyük fayda dəydi.
Altıncı - qalanın bir ağaclığında olan Xan bağı imarətləridir. Burada
tövlələr, buzxana, dəyirmanlar və arxlar vardır. Həmçinin
burada böyük bir
cəbbəxana tikilmişdir ki, mərhum İbrahim xan vaxtının çoxunu burada
keçirirdi. 1826-cı ildə Qızılbaş qoşunu bu imarətləri xarab edib yandırmışdır.
Sonra Mehdiqulu xan bunları yenidən təmir etdirirdi.
Yeddinci - Ağdam bazarının hasarı və oranın ali günbəzləridir. Bu
günbəzlər mərhum Pənah xanın və onun vəfat etmiş sair övladlarının
qəbirlərinin
213
üzərində tikilmişdir. Orada ali otaqlar və imarətlər vardır. Bunlar İbrahim Xəlil
ağanın qədim ocağı idi. Bura yonma daşdan tikilmiş tağbənddir. Ağa
Məhəmməd şah bu yerlərdə ordu və Tiflis şəhərinə getdiyi zaman evləri və
günbəzləri xarab etmişdi. Mərhum general-mayor Mehdi Qulu xan İbrahim
xanın miras çatan oğlu olduğu üçün o yerləri bir daha təmir etdi. İmarətlər
əvvəlkindən də zinətli oldular. Həmin qəbirlərə vəqf olaraq ehsan üçün
elahiddə bir bağ saldırdı. Həmin bağın dörd tərəfinə daşla və əhənglə divar-barı
çəkdirdi. Bu qəbirlərə ehsan olmaq üçün böyük bir buzxana düzəltdi. Elat,
səhrada yaşayanlar və kəndlilər hər il yayda biçin vaxtı xəstələri üçün buradan
buz aparardılar, ən azı min yük, bəlkə daha çox buz sərf olunurdu.
General Cəfərqulu xanın atası Məhəmmədhəsən ağa mərhum Pənah xanın
imarətinin yanında ali imarət tikdirmişdi. Yaxşı və yaraşıqlı olduğu üçün özü
orada otururdu. Ağa Məhəmməd şah qalanı alıb haman imarətə sakin oldu.
Oranı özünə mənzil etmişdi. Onun içində də öldürüldü. Mərhum İbrahim xanın
qədim evlərini mərhum xanın hərəmi üçün çox
zinət ilə təmir etdirmişdi
1
.
Mirzə Camalın və onun oğlu Rzaquhmun "Qarabağnamə"lərində Qarabağın
siyasi tarixi ilə yanaşı Pənah xanın və İbrahimxəlil xanın təsərrüfat fəaliyyəti,
xanlığın mədaxili, vergi sistemi, ilxıları, xanlıqdakı nizam və intizam,
kargüzarlıq və divanxana əməliyyatları barədə də maraqlı məlumata rast
gəlirik. Bu məlumatlar əsas fəsillərə əlavə olaraq verilmişdir.
Bəzi əlavələr isə
atası Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi"nin təkrandır. Mirzə Camalın əserində bir
fəsil "İbrahim xanın nizam-intizamı və hakimiyyəti zamanında olan qaydalar
haqqında" adlanır. Bu bölmədə deyilir: "Qarabağın bütün elləri, adları dəftər və
siyahıda yazılmış atlı qoşundan ibarət idi. Zərurət zamanında mahalların və
kəndlərin piyada tüfəngliləri, mahal məlikləri ilə birlikdə qoşun sıralarında
hazır olurdular. Qarabağ ellərindən töycü pulu alınmazdı.
Lakin mahallardan və
kəndlərdən hər il malçahat və töycü yığılırdı. Hərdənbir Dağıstandan ləzgi
qoşunu gətirildikdə ləzgi qoşununun məvacibini ödəmək və ləzginin itmiş və ya
ölmüş atının əvəzini vermək üçün ellərden töycü pulu, sursat, taxıl, qoyun və
mal alınardı. Adları nökər və qoşun dəftərində qeyd olunmuş nökər
və qoşun
əhlindən heç bir şey alınmazdı. Onlar məaf idilər. Onların taxılı, atı və başqa
ehtiyacı xanın öhdəsində idi. Qoşunun hər bir nökəri bir evə təhkim olunmuşdu.
O ev həmin nökər və atlının ehtiyacını təmin etməli idi.
Hər il novruz bayramı günündə, mərhum xan, qoşunun bütün adlı-sanlı
sərkərdələrinə və minbaşılarına xələt, ənam, at və qılınc bağışlardı. Azərbaycan
vilayətləri, mahalları, habelə məliklər hər kəs öz rütbəsinə görə peşkəş
gətirərdi.
Mərhum İbrahim xan səfərdə olduğu və ya bir
yerdə ordu qurduğu zaman,
xidmətində olan minbaşıların, yüzbaşıların, Azərbaycan bəyləri, ağaları və
xanlıqlarının səhər, günorta, axşam xörəyi və atların arpası, habelə qoşun
əhlinin bir parası və yasavulların bütün məxarici mərhum xanın xəzinəsindən
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.280.
214